‘Na een paar maanden Russisch schoolkamp is een kind bekeerd’: deze Oekraïense ouders gingen hun kinderen op de Krim terughalen

Ze stuurden hun kroost op zomerkamp naar Rusland, maar de oorlog was al begonnen en na de vakantie kregen ze hun kinderen niet terug. Wie doet er ook zoiets, klonk het verwijtend. De Morgen sprak met ouders uit Cherson die nu zelf hun kind terughaalden. ‘Wij zijn géén collaborateurs.’

“Je bent er. Eindelijk.” Op perron 2 van het zwaarbewaakte station in Cherson valt Anna (12) in de armen van haar moeder, Natalia Hmarskiy. De twee houden elkaar minutenlang vast. Het is de eerste keer dat ze elkaar zien nadat Anna in oktober vorig jaar naar de Krim vertrok, voor een vakantiekamp bij de Russen. Op dat moment stond Cherson nog onder controle van het Russische leger maar de Oekraïense strijdkrachten rukten steeds verder op; de gevechten rond de stad namen met de dag toe.

Toen de school van Anna met het aanbod kwam dat de leerlingen twee weken naar de Krim konden om even te ontsnappen aan het oorlogsgeweld, aarzelden haar ouders niet lang. Kort voordien was al een groep kinderen uit Cherson naar zo’n kamp geweest. Veertien dagen later keerden ze terug, vol enthousiaste verhalen. Bovendien was het allemaal gratis.

Maar Anna keerde niet terug, net als de rest van haar groep. De Russen hielden de kinderen vast. Onder het mom van ‘evacuatie uit oorlogsgebied’ en ‘reddingsoperaties’ tot ‘verlenging’ van het kamp, om onbekende redenen. Uiteindelijk besloot Anna’s vader haar zelf te halen, samen met andere ouders wier kinderen werden vastgehouden op het geannexeerde schiereiland en in Rusland zelf.

Ze stappen op deze zaterdagmorgen, 4 februari, allemaal uit dezelfde trein, na een lange reis via Polen, Wit-Rusland en Rusland. Blije gezichten alom, hoewel er ook zuur kijkende pubers bij zijn. Zoals Nikita (14), zoon van Ina. Ook Nikita zou na twee weken terugkeren van een vakantiekamp in Rusland. Ook hij kwam niet terug. Uit pure wanhoop ging Ina – haar achternaam wil ze liever niet kwijt – hem zelf halen.

Ze is opgelucht maar doodmoe, vertelt ze. Nikita staat er wat verloren bij. Alsof hij niet goed weet wat hij van de situatie denken moet. We horen later waarom. Ina wil zo snel mogelijk naar huis, we kunnen haar morgen spreken, zegt ze. Ze verlangt naar haar eigen plek, haar eigen bed. Ook al is dat in een stad waar de oorlog constant aanwezig is.

Granaten

De zinderende euforie die na de bevrijding op 11 november in Cherson heerste, duurde niet lang. Kort nadat de Russische militairen zich noodgedwongen terugtrokken aan de overkant van de de Dnjepr-rivier, lieten ze opnieuw van zich horen. Sindsdien wordt Cherson dagelijks zwaar bestookt, met alle mogelijke artillerie. Elke week vallen er doden onder de bewoners. De aanvallen met mortieren en granaten zijn zo hevig dat de meeste mensen de stad hebben verlaten. Maar de ouders op het perron hadden wel iets anders aan hun hoofd de afgelopen maanden. Hun kinderen zijn terug, dat is het enige dat telt.

In het kader van de russificatie is de deportatie en ontvoering van Oekraïense kinderen en jongeren al sinds het begin van de oorlog aan de gang. In het door de Russen bezette Marioepol en Cherson worden, naast volwassenen, ook kinderen naar evacuatiekampen overgebracht waarna ze naar Rusland worden gedeporteerd of naar de zelfverklaarde republieken Donetsk en Loehansk in Oekraïne.

In de zomer en het najaar komen verhalen naar buiten van ouders uit de regio Charkiv en Cherson die hun kinderen vrijwillig op vakantiekamp naar Rusland sturen maar ze niet meer terugkrijgen. Ook hebben de Russen kinderen weggehaald uit twee weeshuizen in Cherson, met als doel ze ter adoptie af te staan en de Russische nationaliteit te geven.

Om hoeveel weeskinderen het exact gaat en waar ze zich in Rusland bevinden, is niet bekend omdat het personeel van de weeshuizen tijdens de bezetting werd gewisseld, klinkt het bij Save Ukraine, een organisatie die interne vluchtelingen bijstaat. Volgens de Oekraïense overheid zijn er 16.000 klachten ingediend van ouders en familieleden van wie de kinderen in Rusland zitten.

Michele Taylor, Amerikaans ambassadeur bij de VN-Mensenrechtenraad, verklaarde dat Rusland 900.000 tot 1,6 miljoen Oekraïners onder dwang naar de Russische Federatie heeft gehaald, onder wie ruim 260.000 kinderen. De Russen zelf hebben het over 4,5 miljoen Oekraïense vluchtelingen, onder wie 720.000 minderjarigen. Filippo Grandi, de VN-vluchtelingenchef, zegt dat Rusland met de deportaties ‘de fundamentele principes van de kinderbescherming in oorlogssituaties’ schendt.

T-shirt in stukken

“We hebben Anna volledig te goeder trouw op kamp gestuurd. En ja, we beseffen dat het een foute beslissing was. Maar we zijn geen collaborateurs, zoals sommigen beweren. We geloofden de school, die zei dat het de ideale kans was om onze dochter voor twee weken uit de ellende van de oorlog te halen en haar een fijne vakantie te bezorgen. Bovendien was de eerste groep veilig en wel teruggekeerd. Waarom zou dat bij Anna anders zijn?” Natalia (47) en Viktor (61) Hmarskiy zijn meteen na aankomst met hun dochter naar een koffiebar in het centrum van Cherson gereden.

De kritiek op de sociale media aan de ouders van de teruggehaalde kinderen is scherp. ‘Eigen schuld, dikke bult’, luidt het oordeel van heel wat Oekraïners. Want wie stuurt zijn kinderen nu vrijwillig naar een Russisch kamp? Dan moet je wel pro-Russisch zijn of op zijn minst een collaborateur.

Natalia en Viktor reageren laconiek. “De enige die ons beschuldigde, was de politie. Toen Anna maar niet terugkwam en we begrepen dat we van de school ook niet veel konden verwachten, klopten we bij hen aan. In plaats van hulp kregen we een hele tirade over ons heen. Hoe konden we nu zo dom zijn om ons kind naar de vijand te sturen? Met andere woorden: we mochten het zelf uitzoeken. Nu, dat hebben we gedaan.”

Natalia nam het initiatief om de praktijken op de Krim publiekelijk bekend te maken en sprak de media aan. Via Save Ukraine werd een plan opgesteld om met een aantal ouders naar de Krim te trekken. Want hoewel de ouders via telefoon en sociale media contact bleven houden met hun kinderen, kwam er van de leiding van het kamp geen enkele uitleg. Behalve dat er niets aan de hand was en dat de ouders hun kinderen zelf konden ophalen als ze dat wilden.

“Er was een begeleider van de school mee”, vertelt Natalia. “Maar ook daar werden we niet wijzer van. Het enige dat we telkens hoorden, was dat het verblijf in het kamp opnieuw werd verlengd. Telkens voor twee weken. De politie zei dat de kinderen gebruikt konden worden om ze te ruilen voor Russische krijgsgevangenen. Anderen waren ervan overtuigd dat de kinderen geadopteerd zouden worden door Russische ouders. Feit is dat we het niet wisten en geen antwoord kregen. Zo hielden ze ons wekenlang aan het lijntje.”

Ze maakte zich na de eerste verlenging van het kamp weliswaar meteen zorgen, zegt Natalia, maar tegelijk kon en wilde ze niet geloven dat haar dochter bewust op de Krim werd vastgehouden. “Het scheelde wel dat we zo vaak als we wilden Anna konden bellen. We spraken haar gemiddeld drie keer per dag en ze was altijd heel opgewekt. Alles ging goed met haar, dat was voor ons het belangrijkste. Intussen zat ze daar maar, ver van ons.”

Anna had het prima naar haar zin, zegt ze. “We maakten veel uitstapjes”, vertelt ze wat verlegen terwijl ze van haar taartje snoept. “Naar het dolfinarium, de speeltuin... We kregen vier keer per dag eten. Na het ontbijt had ik elke morgen tekenles. ’s Middags kregen we geschiedenis, Russisch, Russische literatuur en wiskunde. Het was leuk, we sliepen in een kleine zaal, er waren nog vier andere kinderen uit mijn klas. We gingen rond 10 uur ’s avonds naar bed. Maar op het laatst miste ik mijn ouders wel. Ik ben blij om terug te zijn.”

Een keer was er een incident met een meisje dat een shirt droeg in de Oekraïense tweekleur, zegt haar vader. “Ze moest het uitdoen, waarna het in stukken werd geknipt. Zulke symbolen waren niet toegestaan, zeiden de leerkrachten.”

Voetbal, een droom

Viktor stapte twee weken geleden op de bus en trok uiteindelijk naar de Krim. De korte route vanuit Cherson was onmogelijk omdat de brug over de Dnjepr-rivier was gebombardeerd en geen enkele boot hem naar de overkant wilde brengen wegens te veel beschietingen. Op de Krim zelf ging het vlot, zegt hij: “Anna zat op een mooie plek in de badstad Jevpatorija aan de Zwarte Zee. We ondervonden geen problemen toen we arriveerden; de leiding van het kamp was al op de hoogte van onze komst. Anna zag er goed uit, ze was gegroeid en maakte een normale indruk. Ik kan niet anders zeggen dan dat de Russen haar goed behandeld hebben.”

Zonder verdere uitleg kregen de ouders uit Cherson hun kroost mee, zestien kinderen in totaal. Er waren ook tieners bij, vertelt Viktor. “Die waren niet allemaal even gelukkig om naar huis te gaan. Ze kregen veel vrijheid op de Krim, ze mochten uitgaan en roken. Op de terugweg zaten we plots met rokende tieners op de bus. Voor jongeren is die vrijheid natuurlijk aantrekkelijk. Sommigen zeiden dat ze terug naar Rusland zouden gaan als ze 18 waren. In die zin zijn de Russen in hun opzet geslaagd.”

Ook Nikita, de 14-jarige zoon van Ina (37), heeft gemengde gevoelens bij zijn terugkeer uit Rusland, vertelt zijn moeder als we haar de volgende dag in een buitenwijk van Cherson opzoeken. Nikita voetbalt sinds zijn vijfde en kon mee op sportkamp afgelopen oktober. De jongen zat op een andere plek dan Anna, in Jejsk, een stad in de regio Krasnodar, ten noordoosten van de Krim. “Hij kreeg alle vrijheid van de Russen”, vertelt zijn moeder. “Ze hingen rond met meisjes, gingen uit. Allemaal heel leuk als je 14 bent. Nikita vond een vriendinnetje in Jejsk, een meisje uit Mykolajiv. Zij is nog altijd in Rusland, vandaar dat hij niet zo gelukkig is.”

Een hoop geld

Ina is een bekende figuur in Cherson. Ze is eigenaar van een groot fitnesscentrum, dat al snel werd ingenomen door de Russen. Ze is haar hele inboedel kwijt, alles is door Russische militairen meegenomen. Echt blij was ze dus niet met hun komst, klinkt het wrang. Ze maakt een verbitterde indruk en ontdooit pas een

beetje halverwege het gesprek. Dat ze van alle kanten kritiek krijgt, vertelt ze. Ze houdt haar telefoon constant in het oog en laat de reacties op Telegram zien die ze tijdens ons gesprek heeft ontvangen. ‘Je verheerlijkt de Russen’, staat er. ‘Je werkt samen met de Russen’, of: ‘Normale ouders doen zoiets niet.’

Pijnlijk, knikt ze. “Ik wilde het beste voor mijn kind maar ik weet nu dat ik een verkeerde keuze heb gemaakt. We zijn erin getrapt.” Zij en haar man hadden geen argwaan toen ze begin oktober toestemden dat Nikita via school op sportkamp kon gaan. “Voetbal is zijn droom en in Rusland kon hij twee weken zo veel voetballen als hij maar wilde. We dachten echt dat het hem goed zou doen als hij een tijdje aan de oorlog kon ontsnappen.”

In Jejsk gebeurde net hetzelfde als in Jevpatorija. De eerste groep leerlingen keerde na twee weken terug, de groep van Nikita niet. “De eerste paar weken ging het om ‘verlenging’ maar toen de Oekraïners op 11 november Cherson bevrijdden, was het voor de veiligheid van de kinderen zelf dat ze in Rusland moesten blijven”, zegt Ina. “Later keerden de Russen hun kar. Het was geen recreatief kamp, zei de leiding. Het ging om een evacuatiekamp, niets meer, niets minder.” Ook hier klonk het dat wie zijn kind terug wilde, het zelf moest komen halen.

“Mijn man en ik raakten in paniek. Zouden we onze zoon ooit nog terugzien? We hadden ook geen idee hoe naar Krasnodar te gaan, met alle checkpoints en restricties. Ik stond op het punt mijn auto te verkopen om de reis te bekostigen toen ik hoorde van een georganiseerde busreis voor ouders zoals wij. Nikita zelf maakte zich weinig zorgen. Hij had het prima naar zijn zin, hij weigerde er bij stil te staan dat hij geëvacueerd was.” Ze lacht even, voor het eerst. “Tieners hè. Je weet hoe ze zijn.”

Nikita volgde een soortgelijk lessenpakket als Anna. “Voor de lessen begonnen, moest de klas rechtopstaan en het volkslied van de Russische Federatie meezingen. Maar dat gebeurde in Cherson ook onder Russische bezetting, het maakte weinig indruk op Nikita. Voorts werd er op gehamerd dat de Krim Russisch grondgebied is. Het maakte mijn zoon niet veel uit. Hij kon sporten en lol maken met zijn vrienden, hij had niet het gevoel dat hij werd gemanipuleerd, zei hij altijd. Hoe kan hij dat ook weten, op zijn leeftijd?”

Achteraf gezien waren ze misschien naïef, geeft Ina toe. “Maar omdat de eerste groep ongedeerd terugkeerde van dat kamp, zocht ik er niets achter. Ik had er geen idee van wat ze precies met onze kinderen wilden aanvangen, en als ik eerlijk ben, weet ik het nog altijd niet. Ze behandelden onze kinderen goed, het kostte hen een hoop geld. Ze rekenden er waarschijnlijk op dat niet elke ouder de middelen had om zijn kind op te halen. Maar goed, we hebben onze zoon terug. Maandag gaat hij weer naar school, online, omdat het gebouw gesloten is vanwege de beschietingen. Ik ben hoe dan ook een gelukkige moeder. Ik heb mijn zoon terug, ik kan weer leven.”

Eigen flat

Dat het allemaal een bewuste strategie is van de Russische Federatie om Oekraïense kinderen te russificeren, zegt Mikolai Kuleba, hoofd van Save Ukraine en voormalig kinderombudsman in Oekraïne. “Niet iedereen begrijpt dat. We kennen de verhalen over Russen die kinderen martelen en vermoorden. Aan de andere kant worden ze naar kampen gestuurd waar ze in de watten worden gelegd. Dat lijkt een schizofrene aanpak maar het is allemaal deel van de strategie. Zoals Maria Lvova-Belova, de Russische kinderrechtencommissaris, het een paar dagen geleden verwoordde: ‘Waarom beschuldigt het Westen ons ervan dat we kinderen uit Oekraïne deporteren? Dat klopt niet, we redden hen, evacueren hen uit een gevaarlijke situatie.’

“Op die manier worden de ouders overgehaald om hun kinderen naar zo’n kamp te sturen. Via de school krijgen ze te horen dat de kinderen naar een veilige plek gaan en goed verzorgd worden. Alles beter dan dat de kinderen in oorlogsgeweld moeten leven.”

De ouders zijn niet per definitie pro-Russisch, zegt Kuleba. “Het is niet Poetin die de kinderen uitnodigt, maar wel de vrouw op school die ze kennen en vertrouwen. Intussen gaat het wel degelijk om deportatie van kinderen naar Russisch grondgebied. Normaal gezien kunnen de ouders hun kinderen niet terughalen. Het is een lange en gevaarlijke reis. Bovendien hebben de kinderen het naar hun zin, dat hoor ik hen zelf iedere keer weer zeggen. De Russen vertellen aan de 15- en 16-jarigen dat ze een Russisch paspoort kunnen krijgen en vervolgens naar de Oeral kunnen. Als ze 18 zijn, hebben ze normaal gezien recht op een eigen flat. Dat is toch een betere optie dan teruggaan naar een land in oorlog?”

Dat de eerste groep kinderen wél na veertien dagen kon terugkeren van de Krim en Jejsk, is ook een bewuste zet, zegt de voormalige kinderombudsman. “Het is allemaal deel van het plan. De kinderen worden in de kampen medisch onderzocht en als er medische problemen zijn, krijgen ze hulp. Onder het mom van de veiligheid en gezondheid die de Russische Federatie te bieden heeft.

“Intussen is er een nieuw hoofdstuk in het officiële Russische geschiedenisboek geïmplementeerd. Een speciaal hoofdstuk over de Russische operatie in Oekraïne. Op die manier worden de kinderen gedwongen om van Rusland te houden. Ze mogen geen Oekraïense kleuren dragen, moeten het Russische volkslied zingen. Vier maanden geleden slaagden we erin kinderen uit Marioepol op te halen. In het begin waren ze heel erg anti-Poetin maar na twee weken dachten ze daar al totaal anders over. Binnen een paar maanden is zo’n kind bekeerd, om het zo te noemen, en houdt het van Rusland.”

Allesbehalve dwang

Waarom de Russen aan ouders wel de mogelijkheid geven om hun kinderen zelf te komen halen, hoort eveneens bij de strategie.

“Juist omdat de Russen de ouders die mogelijkheid geven, willen ze laten zien dat het geenszins om dwang gaat, dat de kinderen de vrijheid krijgen in hun keuzes. Er is niets aan de hand, de ouders zijn toch vrij om de kinderen te komen ophalen? Ze kunnen er met de Russen over onderhandelen, de Russen zijn er tenslotte om hen te helpen. Het is een slimme aanpak, en die werkt.

“Want zoals ik al zei, niet alle ouders durven de tocht ondernemen om hun kinderen uit Rusland te halen. Daarbij wordt hen constant voorgehouden dat hun kinderen veilig zijn. Want Rusland behandelt hen toch goed? Dus laat een aantal ouders het zo. Ze menen dat hun kinderen beter af zijn op een plek ver weg van de oorlog. Als die oorlog straks voorbij is, zien ze hen weer terug.

“Je kunt dat naïef noemen. Maar het is deel van het krachtige Russische narratief en zij die de ouders zo hard bekritiseren, hebben nooit zelf onder Russische bezetting geleefd. Ze weten niet wat het is om géén diepgewortelde Oekraïense mentaliteit te bezitten. Daarom is het belangrijk dit naar buiten te brengen. Want er zitten duizenden Oekraïense kinderen in Rusland. En die worden elke dag geïndoctrineerd door het Russische gedachtegoed.”