Zweden is vanaf het eerste moment tijdens de coronacrisis een buitenbeentje geweest. Kritiek van buitenaf werd niet gewaardeerd. Want Zweden is toch altijd de beste? Toch klinkt ook in het land zelf de vraag hoe goed het ‘Zweedse model’ eigenlijk is.
De consequenties zijn voor mensen als Karin Frykberg. Het coronavirus heeft van de 91-jarige ex-diplomaat een dubbele eilandbewoner gemaakt. Ze woont op Lidingö, een liefdevol met houten villa’s bezaaid eiland in de archipel van Stockholm. Maar het eiland waarop Frykberg het afgelopen jaar doorbracht, houdt op bij haar tuinhekje. “In de krant lees ik elke dag dat de regering ouderen aanraadt binnen te blijven. Dus blijf ik binnen.” Ze klinkt beslist. Haar isolement is zelfgekozen, strikt genomen, omdat de Zweedse coronavoorschriften op vrijwilligheid berusten. Maar buiten woelen de onvoorspelbare golven van het besmettingsgevaar.
Ooit was ze een vrouw van de wereld, Zweeds diplomaat in Frankrijk en China. Nu zit ze in een zwart-rood gebloemde kimono aan de keukentafel, en komt de wereld haar huis binnen door het radiotoestel van bovenmiddelbare leeftijd, de twee kranten en haar jongste zoon Magnus (53), die een muziekstudio in de kelder heeft en boodschappen brengt.
Zweden gold het afgelopen jaar voor de rest van Europa als coronahel en coronahemel tegelijk. Het lag er maar aan welk perspectief je koos op het Scandinavische land met tien miljoen inwoners. Dat van Europese politici en media die schande spraken van het lakse beleid dat ouderen en zwakkeren vogelvrij verklaarde, of dat van anti-lockdowndemonstranten die Zweden op het schild hesen als laatste bastion van de vrijheid. Welke van de twee overdrijvingen het meeste in de buurt van de waarheid komt, valt pas met zekerheid te zeggen als de pandemie voorbij is.
Beslagen ramen
Maar na een jaar corona tekenen zich in Zweden twee ogenschijnlijk tegenstrijdige ontwikkelingen af. Zoek Zweden in de Europese statistieken over het aantal doden en je vindt het land niet langer bij de alarmerende koplopers, maar ergens in de middenmoot. Afgelopen week deed Zweden het met 16 doden per miljoen inwoners veel slechter dan de andere Scandinavische landen (Denemarken 2, Noorwegen 2). De cijfers waren vergelijkbaar met landen als Nederland (15) en België (16), maar veel beter dan een land als Spanje (41).
En dat zonder lockdown, met open winkels, restaurants en scholen. Er zijn wel regels, zoals de sluiting van de horeca om half negen ’s avonds, een maximum groepsgrootte van vier personen en een verbod op evenementen, sport uitgezonderd. Ook is het woord groepsimmuniteit al een poos geleden op kousenvoeten weggeslopen uit het jargon van staatsepidemioloog Anders Tegnell en het Zweedse instituut voor Volksgezondheid FHM.
Voor bezoekers uit een lockdownland is een wandeling door Stockholm op een doordeweekse namiddag een sensatie. Winkels waar mensen in- en uitstromen. Terrassen! Volle sportscholen! Bars met van louter gezelligheid beslagen ramen! In de metro worden mondkapjes, hoewel sterk aanbevolen in de spits, door een minderheid gedragen. Onverantwoord? Tja, niet echt. Want de verschillen met landen die wel (gedeeltelijk) in lockdown zijn, blijven vooralsnog overzichtelijk.
Het tegenstrijdige is, juist nu Zweden er relatief goed voorstaat, slaat de onvrede toe. De minderheidsregering onder leiding van sociaal-democraat Stefan Löfven staat onder druk van een toenemend aantal Zweden die ‘de Zweedse weg’ onverantwoord vinden. Is dat een teken van coronamoeheid net als elders in Europa, of is er meer aan de hand?
Gebrek aan cultuur
Kritiek is ook te horen aan de koffie in Lidingö, waar Karin Frykberg met arendsoog erop toeziet dat haar zoon de koppen van de, op veilige afstand neergeplante, journalisten vaak genoeg volschenkt. Zweden drinken koffie zoals andere volkeren een borrel – als medicijn tegen alles. In dit geval tegen het gebrek aan cultuur. Karin Frykberg, ooit een niet onverdienstelijk amateurpianist, mist haar uitjes naar het concertgebouw het meest.
Haar zoon maakt zich vooral zorgen om de economische toestand van de sector waarin hij werkt. “Mensen mogen winkelen en op skivakantie, maar niet naar een museum of concert. Onnavolgbaar.” Het is een verzuchting die je van veel ondernemers hoort. Ze willen duidelijkheid. Zoals een horecaondernemer uit de Stockholmse oude stad zegt: “Het is absurd dat ik dagelijks moet openen voor een halfvolle tent omdat de mensen bij elke persconferentie ingepeperd krijgen zo min mogelijk gebruik te maken van de horeca.”
Toch schudden moeder en zoon Frykberg gedecideerd van nee, op de vraag of de Zweedse regering een andere strategie had moeten volgen. “Wijsheid achteraf”, zegt Magnus. Karin haalt haar schouders op. “Het probleem is niet de regering, maar het virus.”
Tanden op elkaar
Een typisch Zweedse reactie, verzucht Keith Begg door de telefoon vanuit Ierland. De Ier Begg (46), die voor corona al acht jaar in Zweden woonde en van het land hield, plaatste vroeg in de pandemie vraagtekens bij de Zweedse aanpak. Waarom geen mondkapjes, waarom geen lockdown zoals overal ter wereld? Hij vond het onverantwoordelijk. Stelde hij vragen aan collega’s of kennissen, dan kreeg hij steeds hetzelfde antwoord: “Dat soort dingen verplichten is on-Zweeds.” En wie zoals hij kritiek had, werd weggezet als een onruststoker, want ook dat is uiterst on-Zweeds, ervoer Begg.
Begg ergerde zich dermate aan de naar zijn mening “onkritische berichtgeving” over de Zweedse coronapolitiek van met name de publieke omroep, dat hij in april 2020 een Facebookgroep genaamd ‘Mediawatchdogs of Sweden’ (MEWAS) oprichtte. Tegenstanders van het Zweedse coronabeleid, voornamelijk wetenschappers, wisselden daar van gedachten en bereikten uiteindelijk de overeenstemming dat ze epidemioloog Anders Tegnell het liefst zouden aanklagen bij een internationaal gerechtshof “vanwege alle onnodige coronadoden”.
Toen de Zweedse publieke omroep in de Facebookgroep infiltreerde, en Begg en de zijnen in een radioreportage afschilderde als kwaadaardige krachten die het buitenland op wilden zetten tegen de Zweedse regering omdat die de bevolking zou “brainwashen”, explodeerde de boel. Begg kreeg naar eigen zeggen zoveel hate speech en bedreigingen dat hij naar zijn ouders in Limerick vluchtte.
De standpunten van Begg zijn “zwaar overdreven”, zegt Gina Gustavsson, een politicoloog uit Uppsala die wekelijks kritische columns over de Zweedse coronapolitiek schrijft in de links-liberale Dagens Nyheter, maar de rel is volgens haar tekenend voor de geladen sfeer. Ook zij vindt dat “het Zweedse coronabeleid te veel is samengesmolten met de Zweedse identiteit”. Kritiek op het afwijkende coronabeleid is door veel Zweden opgevat als kritiek op wie zij zijn.
Defensieve overheid
Het gevolg was een defensieve overheid die slecht in staat bleek tot zelfkritiek. Het duurde lang voordat Tegnell en zijn collega’s het ideaal van groepsimmuniteit opgaven, en nader onderzochten wat de oorzaak was van de in de eerste golf extreem hoge sterfte in Zweedse verpleeghuizen: te weinig beschermende middelen en tests, te weinig en slecht opgeleid en geïnformeerd personeel, zo bleek.
De Zweden zijn door de rimpelloze recente geschiedenis zonder Tweede Wereldoorlog en zonder noemenswaardige economische malaise daarna, gezegend met een bovengemiddeld vertrouwen in de overheid en de verzorgingsstaat. Als Zweden iets bedenkt loopt het meestal goed af. Waarom zou het dit keer niet zo zijn? Bovendien vertellen alle Zweden dat Zweden allergisch zijn voor onenigheid en ophef.
In plaats van te protesteren, kropten mensen hun onzekerheid op en gingen ze op zoek naar vijanden ‘van buiten’. Eerste zondebok waren de buitenlandse media, die de afgelopen maanden zoveel verbaasd-negatieve verhalen over Zweden maakte. Nogal onwennig voor een land dat internationaal vaak ten voorbeeld wordt gesteld – of het nou gaat om economie, vrouwenemancipatie of Greta Thunberg.
Ook migranten werden bestempeld als boodsdoeners. Niet alleen door populistische lokale media, maar ook door Anders Tegnell die ‘de migranten’ vorig jaar opvoerde als een van de veroorzakers van het hoge ziektecijfer in Zweden, in vergelijking met de rest van Scandinavië. Waarbij hij nuanceerde dat de werkelijke boosdoeners krappe behuizing en slechte taalbeheersing waren, maar het kwaad was toen al geschied.
Nationalisme
Politicoloog Gustavsson voorspelde vorig jaar al dat Zweden zich in de pandemie van een ongekend nationalistische kant zou laten zien. Haar specialisatie is nationalisme in links-liberale samenlevingen. Samenlevingen als Zweden, waar de meeste mensen geen traan laten om een vlag of volkslied, waar mensen zichzelf niet als nationalist beschouwen want ze zijn ‘pro-immigratie’. Juist die overtuiging dat zijzelf en hun land per definitie aan de goede kant van de geschiedenis staan, heeft volgens Gustavsson belet dat Zweden sneller leerde van de eigen fouten en levens redde.
Bijna ironisch is het dat zelfs Osman, een Somalische bakker uit Rinkeby, de meest beruchte migrantenwijk van het land aan de rand van Stockholm, voorstander is van het Zweedse model. Op de pleintjes tussen de flats, waar je je eerder in Damascus of Mogadishu waant dan in Noord-Europa, woekerde het virus tijdens de eerste golf ongebreideld. “Er was een tijd dat er elke dag wel iemand stierf die hier klant was”, zegt hij. Nu wordt er bijna niemand meer ziek in Rinkeby. Osman weet het zeker. “Hier is het wel gelukt om groepsimmuniteit te krijgen.”
Osman begrijpt de regering, zegt hij in zijn winkeltje dat zo stampvol vol is dat klanten elkaars adem kunnen voelen. “In een democratie is het belangrijk dat mensen een keuze hebben. Anders ga je al snel richting een dictatuur. Ik weet hoe dat is.”
Sophie Haarlem, een naar eigen zeggen ‘verzweedste Nederlandse’ uit het hippe Östermalm, heeft daarentegen twijfels gehad bij alle vrijwilligheid waarop het Zweedse beleid berust. Maar met een ding is ze, luisterend naar Nederlandse vrienden dolgelukkig: dat haar 4-jarige dochter onafgebroken naar de opvang kon terwijl zij rustig thuis kon werken, heeft het leven voor haar en andere Zweden dragelijker gemaakt dan voor andere Europeanen.
Pippi Langkous
Hoe valt het eigenlijk te rijmen, dat een door en door sociaal-democratisch land als Zweden het waarborgen van individuele vrijheden zoveel belangrijker vindt dan het creëren van een zo draaglijk mogelijke situatie voor alle generaties en minderheden? Politicoloog Gustavsson legt het uit aan de hand van een van de grootste Zweedse rolmodellen. Pippi Langkous. “Zweden willen het liefst leven als Pippi.”
Een spoedcursus voor wie niet groot is geworden met het door Astrid Lindgren geschapen roodharige kinderboekfiguur: Pippi doet graag ‘haar eigen zin’, zoals ze in haar lijflied zingt. Dat kan ze, omdat haar vader – een zeerover en dus nogal uithuizig – voor haar een villa en een kist met goudstukken heeft achtergelaten.
Die goudstukken symboliseren in de analogie van Gustavsson de riante Zweedse verzorgingsstaat, die de inwoners de materiële basis en het basisvertrouwen geeft om een verantwoordelijk, maar vooral vrij leven te leiden. “Een verbod of een verplichting een mondkapje te dragen, zou mensen afhankelijk maken van de staat op een manier die in Zweden ongewenst is.”
Karin Frykberg leidde als jonge vrouw zo’n Pippi-leven. “Ver weg van mijn dominante moeder, ja dat beviel me wel”, zegt de 91-jarige met een schalkse blik. Ook nu vindt ze haar leven nog “interessant”. “Niet om wat ik zelf meemaak, maar omdat mijn kinderen en kleinkinderen veel meemaken.” Ze wil, zegt ze nadrukkelijk, niet dood. En dus kan ze best leven met haar, officieel vrijwillige, isolement.
Maar met alleen het veelgeprezen Zweedse individualisme en de goudstukken van de overheid had Karin Frykberg het afgelopen jaar niet overleefd. Als zoon Marcus aanstalten maakt om af te dalen naar zijn studio, zegt ze: “Zonder hem was ik verloren.” Hij zegt terug dat hij zal uitzoeken wanneer zijn moeder aan de beurt is voor een vaccinatie.
