Na covid richt BioNTech-koppel zijn pijlen op kanker: ‘Vaccin kan voor 2030 beschikbaar zijn’

Het klinkt als sciencefiction, maar dat is het niet meer: mRNA-vaccins, wereldberoemd sinds de pandemie, kunnen ook kanker helpen aanpakken. Tegen 2030 verwacht covidpionier BioNTech vaccins die kankers te lijf gaan.

Een therapeutisch vaccin tegen kanker lijkt even futuristisch als een virus dat in staat is om de wereld lam te leggen anno nu. Maar kankervaccins worden stilaan net zo reëel als coronavaccins. Dat zegt het koppel wetenschappers Uğur Şahin en Özlem Türeci, stichters van het Duitse biotechbedrijf BioNTech, in een interview met de BBC.

Şahin en Türeci zijn vermaard omdat BioNTech samen met Pfizer snel op de proppen kwam met een coronavaccin dat beter werkte dan experts durfden te hopen. Nu richten de echtelieden zich op kankervaccins. “Voor het eind van dit decennium kunnen die beschikbaar zijn”, stellen ze. Ze laten weten dat ze met hun mRNA-technologie al enkele hoopvolle doorbraken hebben bereikt.

De mRNA-technologie drijft kankercellen op dezelfde manier in het nauw als het coronavirus. Het mRNA is een genetische boodschapper die ‘bouwinstructies’ overdraagt. Krijg je een mRNA-vaccin tegen corona, dan lezen je lichaamscellen die af en gaan ze iets zeer specifiek bouwen, namelijk de stekeleiwitten die typerend zijn voor coronavirussen. Wanneer die stekeleiwitten dan in je bloedbaan circuleren, leren immuuncellen om ze als vreemd te herkennen en er antilichamen tegen in te schakelen. Zo train je het immuunsysteem tegen het echte virus.

Tumoreiwitten

“Diezelfde aanpak kun je gebruiken om kankercellen aan te vallen”, zegt An Coosemans, professor tumorimmunologie (KU Leuven / UZ Leuven). “In plaats van een code voor stekeleiwitten bevat een vaccin dan een code voor eiwitten die het oppervlak van tumorcellen bedekken. Ook die eiwitten maakt je lichaam dan aan en worden opgepikt door het immuunsysteem, dat doelgericht die eiwitten op de tumor zal aanvallen”

Het is niet zo dat BioNTech nu pas met doorbraken richting kankervaccins komt. Voor corona was onderzoek hiernaar de hoofdmoot van wat het bedrijf deed. Nu pikt het die draad weer op. BioNTech heeft momenteel verschillende kankervaccins in klinische proeven. Die lopen extra goed ‘dankzij’ corona. “De ontwikkeling en het succes van het Pfizer/BioNTech-vaccin geeft iets terug aan ons kankeronderzoek”, zegt Türeci.

Dat slaat niet alleen op de renommee en de financiële successen. De slagkracht van mRNA voor de productie van vaccins was tot de pandemie nog niet hard bewezen, nu wel. Türeci geeft ook aan dat BioNTech tijdens de pandemie heeft geleerd hoe het sneller mRNA-vaccins kan maken en hoe het een beter inzicht kreeg in de manier waarop ons immuunsysteem op mRNA reageert.

De intensieve ontwikkeling en snelle uitrol van de coronavaccins heeft bovendien de geneesmiddelenautoriteiten geholpen bij de goedkeuring voor de vaccins. “Dat zal zeker ook ons kankervaccin versnellen”, zegt Türeci. BioNtech boekt nu de eerste bemoedigende resultaten en mikt op behandelingen tegen onder andere darmkanker en melanoom.

Aanmoediging

Ze zijn niet de enigen met die ambitie. Er lopen al langer aan verschillende instituten en bij verschillende bedrijven proeven met mRNA-vaccins tegen kanker. In een recent overzichtsartikel in vakblad The Lancet Oncology prijken bijvoorbeeld ook Merck en Moderna.

“De claim dat er tegen 2030 kankervaccins kunnen zijn, is dan ook niet overtrokken”, zegt Coosemans. “Er lopen nu al fasedriestudies met kankerpatiënten. En het succes van mRNA-vaccins tegen het coronavirus heeft alle wetenschappers die al met de technologie werkten met de bedoeling kanker te verslaan aangemoedigd.”

Een belangrijk verschil met coronavaccins is dat kankervaccins niet preventief maar therapeutisch werken, zoals ook The Lancet aangeeft. “Wij zien in studies bij patiënten met acute leukemie dat zo’n vaccins vooral een verschil maken bij mensen die genezen zijn, maar veel risico lopen te hervallen. Dan kunnen kankervaccins dat voorkomen”, zegt professor Sébastien Anguille (hematoloog UZA / UAntwerpen), die ook samenwerkt met BioNTech. “Voor wie midden in in de ziekte zit en dus veel kankercellen heeft, blijken deze vaccins vooralsnog niet sterk genoeg om veel verschil te maken. Wel zien we dat de vaccins ook de resultaten van bestaande behandelingen zoals chemo kunnen versterken.”

Hindernissen

Ondanks het nieuwe elan na corona blijven er nog ernstige hindernissen. Het is geen toeval dat de zoektocht naar mRNA-kankervaccins al ruim tien jaar loopt. “Kankercellen zijn een pak complexer dan virussen en hebben de neiging het immuunsysteem te verschalken”, zegt Anguille.

Ook is het geen sinecure om uit te vissen welke eiwitten bij welke kankers typerend genoeg zijn om ze te selecteren voor een mRNA-vaccin. “Op zich is het mogelijk om zo’n vaccin te personaliseren op basis van de tumoren bij één patiënt”, zegt Coosemans. “Maar die aanpak is duur. Daarom wordt gespeurd naar eiwitten die bij meerdere kankers altijd weer opduiken. Eén dat we al kennen, is WT1.”

Dat WT1, maar ook andere eiwitten die op tumoren zitten, soms ook op gezonde cellen voorkomt, is eveneens een moeilijkheid. Je wilt natuurlijk geen vaccin dat immuunreacties tegen gezonde cellen aanzwengelt. Coosemans: “Net daarom is er speurwerk nodig en wordt het in de toekomst vooral puzzelen zodat we het juiste type eiwit kunnen matchen met het juiste type patiënt en soort kanker.”