Mutti Europa, een rots in de globale branding

Het nieuws zou inslaan als een bom als Angela Merkel morgen een nederlaag zou lijden en zich een vierde ambtstermijn als bondskanselier door de neus geboord zou zien. Neen dus, de verwachting is dat das Mädchen nog een hele tijd meegaat.

Toch kon nauwelijks een jaar geleden niemand voorspellen dat ze het toch maar weer zou doen: een nieuwe kans wagen en zo, als ze verkozen wordt, zowel Konrad Adenauer ­voorbijsteken, die 14 jaar als kanselier aanbleef, als Helmut Kohl evenaren, die er bij zijn vertrek 16 jaar Kanzleramt op zitten had. Merkel heeft dan ook lang getwijfeld. Raad gevraagd aan al wie haar na is, inbegrepen de toen nog Franse president François Hollande, die zelf met één (onbemind) mandaat vrede moest nemen.

Op 20 november 2016 pas, in de hoofd­zetel van haar christendemocratische CDU, maakte Angela Merkel een einde aan de speculaties. “Als men al elf jaar aan de macht is, spreekt het niet voor zich een vierde termijn na te streven”, zei de staatsvrouw. Ze had, zo voegde ze eraan toe, tijd nodig gehad. “De beslissing komt laat, maar nu ze ­genomen is, zal ik me eraan houden.”

Dat Merkel niet over één nacht ijs ging, had meerdere redenen. “Hoewel bestuurlijk leiderschap haar best ligt, is ze niet het type alfaleider dat voortdurend op de voorgrond wil staan”, zegt de Nederlandse historica en journaliste Michèle de Waard, auteur van het pas verschenen boek Angela Merkel. Een politieke biografie (Amsterdam University Press).

Kohl, wél een alfaleider en jarenlang haar mentor, ging in zijn vierde mandaat ten onder, niet in de laatste plaats omdat Merkel de symbolische vadermoord gepleegd had door hem even subiet als openlijk af te vallen. Eind 1999, als een donderslag bij heldere hemel, liet ze als prille ­partijvoorzitster een brief verschijnen in de Frankfurter Allgemeine Zeitung, waarin ze duidelijk maakte dat Kohls rol uitgespeeld was. De macht had hem gecorrumpeerd, betrokken als hij bleek bij een zaak van illegale financiering die de CDU op haar grondvesten deed daveren. Wie al te lang aan de knoppen zit – die les heeft Angela Merkel beter geleerd dan wie ook – verliest zijn schwung, en maakt de jonge garde ongeduldig.

Niet veel zin

De bondskanselier had wel meer redenen om haar besluit lang in beraad te houden. Toen ze in 2015 weigerde om de Duitse grenzen te sluiten voor meer dan één miljoen vluchtelingen en de inmiddels mythische zin ‘Wir schaffen das’ ­uitsprak, keerde een deel van de publieke opinie, ook in de eigen CDU-rangen, zich tegen haar. In Keulen was de Silvesterabend ontspoord door grijp- en knijpgrage mannenhanden, later zou ook de Berlijnse kerstmarkt een aanslag met een vrachtwagen te verduren krijgen. Het extreem-rechtse Alternative für Deutschland (AfD) floreerde in de peilingen, Merkel had zich onder een gunstiger gesternte kandidaat kunnen stellen.

Ook in het buitenland waren de uitdagingen niet min. Doordat de gok van David Cameron faliekant uitgepakt had, zat Europa, en meer nog Groot-Brittannië zelf, plotsklaps met de brexit opgescheept.

In Turkije was het bestel van Recep Tayyip Erdogan na de mislukte staatsgreep ­gaandeweg aan het ontaarden in een autoritair regime. Her en der in de Unie leken de populisten aan het langste eind te trekken. In Oostenrijk dreigde Norbert Hofer tot eerste extreemrechts staatshoofd van hedendaags Europa verkozen te zullen worden, in Nederland lagen de kaarten van Geert Wilders goed, in Italië die van de Vijf­sterren­beweging van Beppe Grillo. De Fransen hielden intussen ernstig rekening met een zege van Marine Le Pen.

Neen, veel zin heeft Angela Merkel er op dat moment niet in. De Waard: “Ze worstelde al maanden met de vraag. Pas na de overwinning van Donald Trump (op 8 november, LD) nam ze haar besluit, en dat was uiteraard geen toeval.”

Op het CDU-hoofdkwartier, rood jasje tegen helblauwe achtergrond, de handen gevouwen in haar symmetrische ‘Merkelruit’, houdt de bondskanselier een lange, haast plechtige toespraak waarin ze haar motieven op een rij zet. “Ik wil Duitsland dienen in deze moeilijke en onzekere tijden”, zegt ze. “Het afgelopen jaar heeft rust noch stabiliteit gebracht. De wereld waarmee we geconfronteerd worden, zeker sinds de VS-­verkiezingen, schept de behoefte aan een nieuwe organisatie, zowel met betrekking tot de NAVO als tot Rusland.”

Merkel riep haar landgenoten op tot een “open blik op de wereld en vertrouwen, in onszelf en in ons land”. Als om de kiezers een spiegel van haar protestantse ethiek voor te houden, verdedigde ze “de democratie, de vrijheid, de eerbied voor de rechten en waardigheid van iedereen, ongeacht afkomst, huidskleur, religie, geslacht, seksuele voorkeur en politieke mening”.

De machtigste vrouw ter wereld? Het is niet een rol die Merkel op het lijf geschreven staat of waar ze per se naar hengelt. Integendeel, ze heeft er een frisse hekel aan en noemt mediaberichten in die zin ‘grotesk’ of ‘absurd’. “In mijn boek noem ik haar de koningin van Europa”, legt De Waard uit, “al is ze ook een stille leider, een leider op ­kousenvoeten.”

En toch, die dag klinkt in Merkels woorden meer dan ooit globaal leiderschap door, het besef dat er urgentie mee gemoeid is, voor Duitsland, Europa en de wereld. De Europese Unie wordt van alle kanten belaagd: door Rusland, de Verenigde Staten en de nationalisten in Europa zelf. Als het tij niet gauw gekeerd wordt, kan het te laat zijn.

“Merkel heeft hoe dan ook de nodige ijzers in het vuur”, zegt De Waard. “Haar inzet is, na de brexit, de 27 landen van de Europese Unie bij elkaar te houden. Ze is niet van de federale school omdat ze weet dat ze daar de handen niet voor op elkaar krijgt, maar ze is er wel van overtuigd dat na de monetaire unie ook de begrotings­unie een feit moet worden. Ze heeft vooral begrepen dat Europa sterker moet worden om ook zijn sociale beleid overeind te houden.”

Angela Merkel, klein van gestalte en sober van opsmuk, is tot het inzicht gekomen dat Europa’s geopolitieke eenzaamheid haar geen keuze laat. Ook de pijlers waarop haar eigen land berust, het Atlantische bondgenootschap, de vrije­markt­economie en de Europese eenheid, staan onder druk. Het is, anders gezegd, tijd voor de even vaste als zachte hand van haarzelf, tijd voor continuïteit dus, weg van de onvoorspelbaarheid waarmee zowel de VS als Groot-Brittannië de Europese burgers angst hebben aangejaagd.

Boter bij de vis

Toen Merkel zich vorig jaar kandidaat stelde, voorspelde menig waarnemer een afgang. Maar de bondskanselier, die graag het onschuldige wicht uithangt om daarna vriend en vijand voor schut te zetten, is een machiavellistische tactica. Rationeel en rustig wikt en weegt ze; dan slaat ze frontaal toe.

“Toch”, getuigt Frans oud-minister van Buitenlandse Zaken Hubert Védrine in een eveneens pas verschenen Merkel-biografie van Le Monde-journaliste Marion Van Renterghem (Angela Merkel, l’ovni politique), “denken we te vaak dat de kracht van haar alleen komt. We onderschatten het feit dat Merkels kracht ook van de Duitse publieke opinie komt. De bonds­kanselier volgt de bewegingen van de opinie.”

Als Merkel haar kans schoon ziet, dan in de eerste plaats omdat ze aanvoelt wat er leeft onder het volk en omdat ze dat beter doet dan welke Duitse politicus ook. En jawel: ze kreeg het lot gekeerd, de peilingen werden haar gaandeweg opnieuw gezind, ze won deelstaat– na deelstaat­verkiezing.

Maar de bondskanselier, die een keurmerk gemaakt heeft van haar provinciale jeugd in de gesloten totalitaire wereld van de DDR, weet ook wat er buiten Duitsland leeft, in Frankrijk met name. Ook daar hebben veel burgers het gehad met het even krampachtige als onproductieve eigen gelijk van links en rechts en zoeken ze prille zekerheid in het centrum, waarvandaan ook Merkel regeert.

Merkel heeft inmiddels al een vierde Franse president als partner. Maar anders dan Hollande, die ze tijdens diens campagne nooit ontving, kreeg Emmanuel Macron tot twee keer toe de eer alvorens hij ten derden male, deze keer als president, onthaald werd in Berlijn.

De ontvangst door Merkel, op 15 mei, was opvallend hartelijk. De bondskanselier bezit een tiental identieke jasjes in meerdere kleuren. Het fuchsia exemplaar dat ze die dag droeg, behoort tot het, alle proporties welbeschouwd, mondainere deel van de collectie. Meer zelfs, de society­pers was het opgevallen dat ze meer make-up gebruikt had dan haar gewoonte was.

Merkel straalde naast Macron. Twee verschillende generaties, eenzelfde jeugd van geest, zo leek de boodschap wel. Het was ook van het afscheidsbezoek van Barack Obama geleden dat zoveel enthousiaste Berlijners de weg nog vonden naar het Kanzleramt. Vergeten leken de beroerde tijden onder ‘Merkozy’ en ‘Merkollande’, zoals de Duitse-Franse as onder de vorige presidenten heette; hier stonden ‘M&M’, het stel dat Europa nieuwe glans moet geven.

Al valt dat laatste nog te bezien. De Fransen houden van Icarus-achtige bevlogenheid, Duitsers zijn standvastiger, pragmatischer en minder ideologisch. Duitsland is als Angela Merkel zelf: nuchter en zakelijk. Merkel mag dan een stevige boon hebben voor Macron, ze heeft leren omgaan met de eerst beloofde, vervolgens nooit gerealiseerde hervormingen van haar Franse ambtgenoten.

“Het vergankelijke heeft een wonderlijke charme”, zo waarschuwde ze Macron met een verwijzing naar Hermann Hesse, waarna ze er prompt haar eigen typische woorden aanbreide: “Charme duurt niet als er geen resultaten volgen.”

Angela Merkel wil boter bij de vis, liever dan lyrische panorama’s, en daar heeft ze haar faam op gebouwd. “Ik ben geen dichteres”, antwoordt ze als haar gevraagd wordt het Europa van morgen voor te spiegelen.

Nieuwe weg

Desondanks: nood breekt wet, de tijden zijn veranderd, Merkel moet mee en dat weet ze drommels goed. Op 28 mei dit jaar, in München, houdt de bondskanselier een rede die aanstonds als historisch wordt geboekstaafd. Het is Merkel ten voeten uit dat ze haar woorden niet voor een parterre van denkers, vorsers en staatslui reserveert, maar ze uitspreekt op een treffen van CSU-militanten, de zusterpartij van de CDU.

De bondskanselier is net terug van de G7-top in het Siciliaanse Taormina. Tot haar ongeloof stelt ze vast dat de kloof tussen Europa en de Verenigde Staten, dat land waar ze als kind van droomde en dat ze als politica naar Irak zou zijn gevolgd als niet Gerhard Schröder maar zijzelf het destijds voor het zeggen had gehad (wat haar carrière vroegtijdig zou hebben afgeblokt), wijder gaapt dan ooit.

Merkel is ontgoocheld en boos nu blijkt dat president Trump de wereld de rug toekeert op het vlak van het klimaat, dat hij de vrijhandel aan banden wil leggen en de militaire verdediging van Europa door de NAVO de wacht aanzegt.

De boodschap die de bondsvrouw tussen pot en pint in Beieren meegeeft, brandt van ernst: “De tijd waarin we helemaal op anderen konden rekenen, is voor een stuk voorbij. Dat hebben we de jongste dagen ervaren. Daarom kan ik alleen dit zeggen: wij Europeanen moeten ons lot in eigen handen nemen.”

De reële draagwijdte van haar woorden zal dagen later pas blijken, als ze zegt dat de Europese Unie zich voortaan meer “internationaal moet engageren”. Het is Merkels manier om haar kiezers voor te bereiden op een inspanning waar ze om historische redenen uiterst gevoelig voor zijn: de verhoging van de defensie­budgetten en Duitse bijdragen aan Europa. Dat Merkel uitgerekend de EU-kritische aanhang van de CSU tot doelpubliek neemt, tekent de nieuwe weg die ze wil inslaan.

Het is een andere wereld die ‘Mutti IV’ tegemoet treedt. Maar is ook Mutti, zoals de Duitsers haar nu eens schertsend dan weer minzaam noemen, veranderd? Ze woont nog altijd in een eenvoudige flat in het stadsdeel Mitte, op de deurbel staat nog altijd ‘Joachim Sauer’, de naam van haar tweede man, en in de buurt doet ze nog altijd persoonlijk haar boodschappen. Als vanouds gaat ze met haar beste vriendin naar de sauna, het weekend brengt ze nog altijd door in haar Datsche in Hohenwalde, het buitenverblijf waar ze tuiniert en haar gsm uitzet “omdat het zaterdag is”. Merkel blijft loyaal naar Stralsund trekken, de Hanze­stad aan de Oostzee die haar al sinds de val van de Muur de Bundestag instemt. Ze blijft ook biertjes drinken, en nu en dan rode wijn.

Merkel blijft vooral Oost-Duitse, de enige grote Europese leider die in de andere wereld opgroeide, achter het IJzeren Gordijn, in een regio die het We­­sten decennia lang aan haar lot overgelaten heeft. “Angela Merkel is anders”, zegt Van Renterghem, “omdat ze weet wat vrijheid betekent.” Anders ook omdat ze materieel onthecht is en kritisch staat tegenover massa­consumptie of grote sier; en anders ten slotte omdat ze Oost-Duitsland, door te blijven wie ze was, een verloren waardigheid teruggegeven heeft.

Maar Merkel blijft ook paradoxaal. Het product van een protestants gezin dat zowel met het regime van Erich Honecker samen moest werken als er oppositie tegen voerde.

Een vrouw die excelleerde in Russisch en Engels, maar chemie studeerde omdat daar “de feiten de feiten waren”, en politiek er geen issue was. Een vrouw die op de secundaire school propaganda voerde voor de Freie Deutsche Jugend, de officiële jeugd­organisatie van de DDR, maar dat ook maar deed omdat ze anders niet naar de universiteit kon. Een vrouw die op haar 19de huwde omdat het volgens haar zo hoorde, maar snel genoeg snapte dat Ulrich Merkel haar jakob niet was. Een vrouw die bang is voor honden (zeker die van Poetin), bang ook om in een koud bad te springen, maar niet bang om zich een geduldige weg naar de macht te banen, met name binnen de katholieke mannenwereld die de West-Duitse politiek jaren lang geweest is, en waarvan ze de bonzen minutieus geëlimineerd heeft, Kohl evengoed als de Beierse kandidaat-kanselier Edmund Stoiber.

Merkel, geboren Kasner, is geen feministe omdat de gelijkheid tussen man en vrouw in haar DDR vanzelfsprekend was, maar beperkt haar professionele inner circle tot twee vrouwen: haar eeuwige adviseur Beate Baumann en haar woordvoerster Eva Christiansen. Baumann, die al meedraait sinds Merkels eerste stappen in de politiek, veegt haar chef op tijd en stond de mantel uit – “Was haben Sie da jetzt wieder gesagt?” – maar elkaar tutoyeren doen ze nooit en ze ontmoeten elkaar ook niet privé.

Ze mag dan zelf de machtigste vrouw van het ondermaanse zijn, van vrouw­vriendelijk beleid heeft Merkel weinig werk gemaakt. Een spat op haar blazoen, gaf The New York Times vorige week nog te verstaan: “Angela Merkel heeft zelden of nooit lots­verbetering bepleit voor vrouwen, en vrouwen zijn er onder haar ook niet echt op vooruitgegaan in Duitsland. Het is een bizarre contradictie: mevrouw Merkel belichaamt alles waar feministen wereldwijd van dromen, maar de (op dat vlak nog altijd notoir conservatieve, LD) Duitse samenleving zelf is daarin niet meegegaan.”

Of zoals Alice Schwarzer, de bekendste feministe van Duitsland, betoogt: “In Duitsland hebben meisjes sinds 2005 de keuze: of kapster worden of bondskanselier.”

Droge humor

Het neemt niet weg: in Winners: And How They Succeed steekt ook Alastair Campbell, toenmalig communicatie­manager van Merkels nog altijd goede vriend Tony Blair, zijn bewondering niet onder stoelen of banken. In Merkel ziet Campbell vooral een vrouw “wier politiek en zin voor de publieke zaak door stevige en permanente waarden geschraagd worden, waarden die weerstand bieden tegen de veranderingen en chaos in de wereld”.

Want inderdaad, “welke andere Europese leider had de beslissing kunnen overleven om de deuren van Duitsland en Europa open te houden voor honderd­duizenden mensen die voor de burger­oorlog in Syrië gevlucht waren? Ik denk niet dat één andere leider daartoe in staat zou zijn geweest. Als ze erin geslaagd is haar populariteit te vrijwaren, dan is dat omdat ze eerder al een reputatie had in een tijd waarin reputatie het hoogste goed is.”

Datzelfde kapitaal is het dat Merkel wist uit te spelen tijdens de vermaledijde crisis in de eurozone, toen Europa en de wereld onder monetaire en financiële hoogspanning stonden. Hoewel buiten haar eigen land de consensus groot is dat Merkel daar een veel betere beurt had kunnen maken, dat ze de knopen sneller en met meer empathie voor Zuid-Europa had moeten doorhakken, deed ze exact wat haar voor ogen stond: de eurozone redden. Niet meer, maar ook niet minder.

Vaak genoeg werd Merkel met een ijsprinses vergeleken, maar dat was buiten haar zin voor droge humor gerekend, buiten haar oprechte tranen ook toen de Griekse premier Georgios Papandreou het reddings­plan voor zijn land aan een referendum zei te zullen onderwerpen en de eurozone daarmee alsnog ten gronde dreigde te richten.

Merkel zou een nieuwe Margaret Thatcher zijn, zeggen sommigen, maar haar sociale ingesteldheid is niet minder solide dan haar spaarzin. Met Mutti regeren het rechtse conservatisme noch het doorgeschoten neoliberalisme, wel een balans van sociaal- en christen­democratische ideeën, in Duitsland weleens de Muttikratie genoemd.

Maar net omdat de voorspelbaarheid zo groot is, is er plaats voor echte verrassingen. Vindt Merkel persoonlijk dat het huwelijk een aangelegenheid van man en vrouw is, dan zette ze eind juni links voor aap door pal in de campagne de Ehe für Alle te laten goedkeuren, het homo­huwelijk. Haar centrum­linkse rivaal Martin Schulz kreeg het nakijken en kwam amper nog aan zet.

Rots in de branding

De keuze is zondag aan de Duitse burger. Welke Angela Merkel zit er deze keer aan te komen? De bondskanselier zal eens te meer haar tijd nemen. Respice finem, luidt een Latijns motto dat ze vaak hanteert: ‘verlies het einddoel niet uit het oog’.

Dat ligt ook nu weer goeddeels in Europa. De eurozone heeft Merkel tot nader order gered, nu is het uitkijken of ze ook de Unie zelf in rustigere wateren krijgt. Omdat het ene niet meer zonder het andere gaat, wil dat in de eerste plaats zeggen dat de bondskanselier haar eigen land voor zijn nieuwe rol klaarstoomt.

Na het einde van de Tweede Wereldoorlog ontpopten onze oosterburen zich als economische reus, het geopolitieke karwei lieten ze noodgedwongen maar opgelucht aan de Amerikanen over. De opgestoken middelvinger van Donald Trump en het “brexit means brexit” van Theresa May (Groot-Brittannië heeft het sterkste leger van Europa) betekent, zoals de krant Handelsblatt laatst schreef, dat “de wereld naar Duitsland kijkt, met zijn machtige economie, diepe zakken en stabiele politiek, en er een rots in de globale branding in ziet”.

Begrepen heeft Merkel die boodschap ongetwijfeld, nu moet ze het allemaal ook schaffen.

MEER LEZEN?

Michèle de Waard, 'Angela Merkel. Een politieke biografie', Amsterdam University Press.

Marion Van Renterghem, 'Angela Merkel, l’ovni politique, uitgeverij Les arènes

Alastair Campbell, 'Winners: And How They Succeed', Arrow Books / Penguin Random House