Monumentaal Groen in Utrecht

Van oudsher is er veel groen aanwezig in Utrecht. In de Middeleeuwen waren in de binnenstad tal van 'immuniteiten', gebieden die behoorden tot de kapittelkerken en waar de kanunniken in vaak grote, claustrale huizen woonden. Die huizen stonden meestal in het midden van een ruim erf, een langgerekt perceel, met aan de voor- en achterzijde stukken grond waarop onder meer boomgaarden en moestuinen werden aangelegd.

In de loop der eeuwen kregen die panden een andere bestemming en werden de percelen gedeeltelijk dichtgebouwd, maar er bleven wel binnentuinen bestaan. Daarnaast verrezen er grote koopmanshuizen met veel groen: een prestigieuze tuin, aangelegd volgens de laatste mode, vergrootte het materiële aanzien.

Veel grotere tuinen uit het verleden zijn verdwenen om plaats te maken voor nog meer bebouwing. Bovendien ondergingen veel tuinen ook de invloed van de wisselende modes, zodat een 18de-eeuwse formele stijltuin, met keurig aangelegde paden en perken, slechts gereconstrueerd terug te vinden is, evenals een zogenaamde 'natuurlijke' 19de-eeuwse landschapstuin.

Op percelen die minder geschikt waren voor bebouwing, zoals werven en singels, zijn wel enkele monumentale bomen bewaard gebleven. In het begin van de 17de eeuw voldeden de stadswallen met hun bolwerken in militair opzicht niet meer. Waarom zouden deze onbenutte ruimten niet gebruikt worden voor een kopje thee onder de boom of een wandeling door het groen? In het begin van de 19de eeuw maakte J.D. Zocher jr. op verzoek van het gemeentebestuur een ontwerp om de stadswallen langs de singels om te vormen tot mooie plantsoenen.

Vermeldenswaard is dat veel Utrechters hart hebben voor hun groen en soms zelfs verantwoordelijk zijn voor het beheer en onderhoud van groene ruimten. Op vele plaatsen die naar aanleiding van deze OMD zijn opengesteld, zijn zij het dan ook die de bezoekers rondleiden.

In de Utrechtste binnenstad zijn twee wandelroutes uitgestippeld die beide vertrekken vanaf het Domplein. In totaal kunnen een zeventigtal monumenten worden bezocht. Een gedetailleerde routebeschrijving met alle opengestelde panden en tuinen en de monumentale bomen langs de routes is te verkrijgen op het Domplein (informatietent).

Behalve een aantal historische pandhoven bij kerken en een aantal tuinen bij universiteitsgebouwen (zoals de tuin bij het monumentale pand aan de Kromme Nieuwegracht 29 en de tuinen achter de panden Drift 21 en Drift 25) zijn er ook heel wat monumentale privé-tuinen en binnengrachthoven te bezoeken. Een paar aanraders zijn de tuinen aan de Jeruzalemstraat 8-10, de Bruntenhof, Zuylenspiegel (Zuilenstraat 5), Huize Molenaar (Korte Nieuwstraat 6), de Abraham Dolehof (Abraham Dolesteeg), De Wijde Poort (Mariastraat 13 en 15), Margrethenhof (Jansveld 4-20), Achter Sint Pieter 9, Wagenaar (Zakkendragerssteeg 20), Walsteeyn (Binnentuin van het Duitse Huis) en Maliebaan 42.

Als oude universiteitsstad bezit Utrecht nog een bijzonder groen fenomeen: de oude Hortus Botanicus aan de Lange Nieuwstraat (achter het Universiteitsmuseum). Van het begin van de 18de eeuw tot 1964 was deze bijzondere onderzoekstuin gevestigd in de binnenstad van Utrecht. Toentertijd werd de tuin op geometrische basis, conform de heersende mode, ingedeeld met verschillende oranjerieën en (deels verwarmde) kassen. In deze tijd werd ook de Gingko biloba geplant, volgens de overlevering door Linnaeus in 1735 en inmiddels de oudste in Europa. In de 19de eeuw werd de inrichting drastisch omgegooid onder invloed van de landschapsstijl met 'de gebogen lijn'.

Wegens gebrek aan ruimte verhuisde de Hortus in 1964 naar De Uithof, aan de rand van de stad. Na een periode van grote verwaarlozing hebben een aantal omwonenden en belangstellenden het verval gekeerd en geprobeerd de tuin weer in ere te herstellen. In de huidige aanleg wordt gerefereerd aan diverse perioden in de geschiedenis. U kunt er nu genieten van vijvers en prachtige planten en bomen. Het beheer wordt verzorgd door buurtbewoners en andere vrijwilligers.

In het kader van de OMD worden er rondleidingen verzorgd en kunt u een bezoek brengen aan de theeschenkerij. Er is een speurtocht langs de monumentale bomen in de Hortus en langs de singel uitgezet. Ook wordt samen met de bezoekers, jong en oud, een levensgrote afbeelding gemaakt van de oudste boom in de Hortus, de oude Gingko.

In de oranjerie loopt een tentoonstelling over de geschiedenis van het groen in Utrecht waarin de verschillende typen tuininrichting, de diverse functies van het groen, de stijlen, de parken enzovoort in beeld worden gebracht aan de hand van fotomateriaal uit Het Utrechts Archief.

Op begraafplaats Soestbergen in de Gansstraat is een tentoonstelling over grafheuvels ingericht. Ook is er een deskundige aanwezig die informatie kan verstrekken over de grafheuvel. Bovendien is overdag een van de grafkelders te bekijken. Makkelijk te bereiken met de pendelbus vanaf het Domplein.

Op het Servaas Bolwerk en op het binnenterrein van het Duitse Huis (Walsteeg 4) geven boomspecialisten de hele dag demonstraties in het onderzoek en verzorgen van oude bomen. De Bomenstichting heeft op beide OMD-routes de monumentale bomen in kaart gebracht.

U kunt ook met een boot over de grachten van de stad varen, waarbij een gids aandacht besteedt aan de begroeiing van de werfmuren. De boot vaart driemaal uit: om 11.30, 13.00 en 14.30 uur. Vertrekpunt is de Nieuwegracht aan de Werf (ter hoogte van de Oude Hortus). De tocht duurt ongeveer een uur.

Voor kinderen tussen 6 en 12 jaar is er een speciale wandeling uitgezet. Ze begint in de Oude Hortus en voert via de Nieuwegracht (met een bezoek aan een boomchirurg) en de Pandhof van de Dom naar het Domplein.

In diverse tuinen en op straten en pleinen zijn er 's middags optredens van muziekgezelschappen en dansgroepen. Dat is onder meer het geval op het Domplein, Huize Molenaar, Bruntenhof, Pieterskerkhof, Catharijneconvent, Abraham Dolehof, De Oude Hortus en de Tuin van Zuylenspiegel.

In de tuin van het Centraal Museum kunt u om 19.30 uur luisteren naar een beiaardlustrumconcert van de Nicolaïkerk.

OMD Utrecht praktisch

Utrecht ligt op 125 kilometer van Antwerpen. Voor info over alle OMD-activiteiten in Utrecht kunt u bellen naar het Gemeentelijk Informatiecentrum (ICU), tel. 0031/30/286.10.43. Op de dag zelf kunt u van 10 tot 17 u. voor alle info terecht op het centrale informatiepunt op het Domplein.

Voor info over het programma in andere Nederlandse steden en gemeenten: Stichting Open Monumentendag, Erfgoedhuis, Herengracht 474, 1017 CA Amsterdam, tel. 0031.20.422.21.18. Fax 0031.20.422.28.69. Internet: www.openmonumentendag.nl

(Volgende week besteden we aandacht aan bijzondere tuinen en parken die naar aanleiding van de Open Monumentendag in ons land zijn geopend.)

Andere OMD-initiatieven in de provincie Utrecht

Baarn. Grenzend aan het Gooi heeft het villadorp Baarn veel aan natuur- en cultuurschoon te bieden, zoals het volledig gerestaureerde landschapspark Groeneveld, dat dateert uit het begin van de 18de eeuw, de Pekingtuin, het Cantonspark (waar de vroegere botanische tuin van de universiteit Utrecht was gevestigd) en het in barokstijl aangelegde Baarnse bos, dat tot aan het Paleis Soestdijk verfraaid is met berceaux van beuken. In Kasteel Groeneveld (waar nu het Nationaal Centrum voor Bos, Natuur en Landschap is gevestigd) is ook de xylotheek te bezoeken, een bibliotheek van boeken die niet alleen bomen tot onderwerp hebben maar die ook gemaakt zijn van bomen.

Bunnik. Voornaamste attracties zijn de landgoederen Oud en Nieuw Amelisweerd - ooit nog eigendom van koning Lodewijk Napoleon - en Rhijnauwen (waar nu een jeugdherberg is gevestigd) die in een prachtig natuurgebied langs de Kromme Rijn liggen. Er is een 'Monumentaal Groen'-wandeling uitgestippeld die leidt langs monumentale plekken in het bos. Bereikbaar vanaf het Centraal Station Utrecht met streekbus 41 tot bushalte Rhijnauwen.

Een andere aanrader is een bezoekje aan de Aardvlo, een biologisch-dynamische groentetuin waar uitleg wordt gegeven over aanleg en onderhoud van boerentuinen.

Maarssen. Diverse tuinen bij historische panden langs de Vecht kunnen worden bezocht, eventueel per fiets. In de buurt van Goudestein (gemeentehuis) loopt een wandelroute langs historische bomen. In Slot Zuylen loopt een tentoonstelling over de ontwikkeling van tuinen door de eeuwen heen. De tuinen van Slot Zuylen, waar de schrijfster Belle van Zuylen in de 18de eeuw woonde, werden in de 19de eeuw door de befaamde architect Jan David Zocher omgevormd tot een landschapspark, maar er zijn nog restanten te zien van de formele tuinen uit de 18de eeuw (onder meer de slangenmuur met leifruit. Soest. Exclusieve openstelling van het landgoed De Paltz dat in de vorige eeuw werd aangelegd door de tuinarchitecten Springer en Copijn. Van de beukendoolhof die er ooit lag - en die nu opnieuw wordt aangelegd - blijft een merkwaardige kluizenaarsgrot over. Zeist. Geleide bezoeken langs de vele kasteeltuinen en buitenplaatsen in en om Zeist, waaronder Molenbosch, Hoog Beek, Royen, Pavia en Slot Zeist. Speciale attractie is een bezoek aan de Oude Begraafplaats.

Het boek

Op Open Monumentendag verschijnt het boek Historisch Groen. Tuinen en parken in de stad Utrecht van de hand van Tolien Wilmer (Uitgeverij Matrijs, ISBN 90-5345-148-x, 24,95 gulden, ongeveer 500 frank). Verkrijgbaar in de boekhandel en bij de Informatietent op het Domplein.