Minder bibliotheken: gevaarlijk of juist efficiënt?

Minder is beter

Kun je met minder bibliotheken geen betere kwaliteit garanderen?

"Heb vertrouwen"
"Mensen hoeven zich niet ongerust te maken dat ze straks geen boeken meer zullen kunnen ontlenen." Cultuurminister Sven Gatz (Open Vld) was er als de kippen bij om kwade bibfans te sussen. Dat steden en gemeenten vanaf 2016 geen bibliotheekplicht meer hebben en zelf meer kunnen kiezen hoe ze hun middelen besteden, hoeft nog niet betekenen dat ze hun bibliotheken plots allemaal zullen opdoeken, zegt hij.

Ook Luc Martens van de Vlaamse vereniging voor steden en gemeenten (VVSG) meent dat die vrees onterecht is. Daarvoor zijn bibliotheken volgens hem te diepgeworteld in onze samenleving. Naïef? Goed mogelijk, lokale besturen staan immers onder druk om te besparen. Maar zelfs als er bibliotheken sluiten, hoeft dat niet per definitie nefast te zijn.

Less is more
Een bibliotheek in een gehucht die amper zes uur per week open is, moet dat wel? In Dendermonde gelooft het stadsbestuur in het principe less is more. Vijf bibliotheekfilialen in deelgemeenten legden vorig jaar de boeken neer. Lien Verwaeren, CD&V-schepen voor Cultuur, ziet geen probleem. "We merkten dat de mensen die in de filialen kwamen ook regelmatig binnensprongen in de hoofdbibliotheek, die vijf jaar geleden in een gloednieuw gebouw werd ondergebracht." Natuurlijk speelde hier ook de centenkwestie, geeft Verwaeren toe. De kleine lokalen kostten geld, aan huur, verwarming en onderhoud. Te veel geld voor het aantal bibbezoekers dat er langs kwam. "De kosten stonden niet in verhouding met de baten."

Het geld dat nu is vrijgekomen kan volgens haar nu beter besteed worden. Om de hoofdbibliotheek langer open te houden en het personeel in te zetten voor nieuwe projecten, zoals themaboekenkoffers, auteurs die op schoolbezoek gaan, tentoonstellingen en lezingen. Zodat het niet alleen een bib, maar ook een ontmoetingsplek wordt.

Verwaeren: "In de toekomst willen we meer aandacht besteden aan games en een verenigingsloket opzetten."

"Bezoekersaantallen dalen niet"
Investeren in de centrale bib is allemaal goed en wel, maar de vrees bestaat dat veel bibliotheekbezoekers zullen afhaken als ze geen bib meer naast de deur hebben en de auto moeten nemen om tien kilometer verderop een boek te ontlenen.

Die angst was er ook toen het bestuur van Stekene vorig jaar de uitleenposten in Koewacht, Kemzeke, de Hellestraat en Klein-Sinaai sloot. Maar volgens cultuurschepen Gunther Van Campenhout (N-VA) is het totale bezoekersaantal voor heel de regio sindsdien niet gedaald, maar net een beetje gestegen.

"Scholen mogen gratis met De Lijn naar de hoofdbib in Stekene en krijgen klaspakketten met vijftig boeken per klas toegestuurd", zegt Van Campenhout. "Het aanbod in de hoofdbibliotheek is nu ook veel ruimer en we kunnen investeren in een nieuw zelfontleningssysteem, waardoor iedereen uitgeleende boeken 24 uur op 24 via de boekenschuif kan terugbrengen."

Volgens de schepen is er geen enkele intentie om de hoofdbib op termijn ook te sluiten. "In de kleine uitleenposten kwamen maar weinig bezoekers. Als je die dan toch koste wat het kost openhoudt, ben je een slechte huisvader. Op deze manier kun je een groter aantal mensen beter bedienen."

Een bibliotheek én een zwembad
Uitleenposten binnen één gemeente schrappen is één ding, maar "het zou ons niet verwonderen als twee gemeenten in de toekomst samen één bibliotheek gaan runnen", zeggen bibliothecarissen. Maar is dat per definitie een slecht idee? Op die manier zouden nabijgelegen gemeenten kunnen beslissen dat één bestuur zijn geld steekt in een grote, moderne bib, terwijl het andere investeert in een nieuw zwembad. Of een sportcentrum. Of een nieuw cultureel centrum. Op die manier heb je het beste van twee werelden binnen een beperkte perimeter, in plaats van twee bibs of sportcentra die dringend aan renovatie toe zijn.

Creatieve oplossingen
Ook voor wie zich moeilijker een dorp verder kan verplaatsen om naar de bib te gaan, zijn er creatieve oplossingen te bedenken mits de nodige investeringen. Een bib kan meer zijn dan een bakstenen gebouw. Zo rijdt er in Zwevegem een busbib rond met 3.000 boeken en dvd's. De bus doet basisscholen aan en stopt ook regelmatig op de kerkpleinen. Er is draadloos internet en wie wil kan er pakweg vuilzakken kopen of identiteitskaarten aanvragen.

Veel bibliotheken investeren ook in e-books, die vanop afstand met een muisklik te ontlenen zijn. Zeker voor jongere generaties kan dat handig zijn. Openbare bibliotheken zijn ook niet langer de enige plek waar kinderen terecht kunnen. Meer en meer scholen richten zelf een schoolbib in, al dan niet ingegeven door het feit dat meer openbare uitleenposten verdwijnen.

Dichtbij is ideaal

Zou jij tien kilometer fietsen om een boek te ontlenen?

Reëel gevaar
Dat het allemaal zo'n vaart niet zal lopen, zeggen believers. Maar waar velen voor vrezen is eigenlijk al een tijd aan de gang: het aantal plekken waar je boeken kunt ontlenen, is al enige tijd aan het afkalven. In 2013 werden er 311 hoofdbibliotheken geteld, drie meer dan in 2008. Maar het aantal 'bedieningspunten', de kleine wijkfilialen zeg maar, is in diezelfde periode drastisch afgenomen, van 425 naar 330.

"De cijfers bewijzen tegelijk dat het gevaar voor sluitingen zeer reëel is", zegt Bruno Vermeeren van de Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief en Documentatie (VVBAD).

Wat met de jeugd van het Kiel?
Twee jaar geleden worstelde Houthulst met een gelijkaardige vraag. Besparingen drongen zich op en twee kleine uitleenposten in Klerken en Merkem leken een goede plek om daarmee te beginnen. Die waren nauwelijks vier uur per week open, in een goede week kwamen er vier tot zes mensen langs om een boek te halen.

Maar op het laatste moment besloot het lokale bestuur toch 25.000 euro te investeren in de bibs. De post in Klerken verhuisde van een gehuurd gebouw naar een leegstaand opgeknapt lijkenhuisje. Die intrigerende en goedkopere locatie lokte meteen volk. Het bezoekersaantal steeg van vier naar dertig man per week. Eén ruimte werd speciaal ook voor de jeugd ingericht.

"Scholen die vroeger niet kwamen, komen nu wel. En als ze eenmaal zijn geweest, komen ze terug", zegt cultuurschepen Jeroen Vandromme (CD&V). "Het is makkelijk om te zeggen dat de bewoners uit Klerken en Merkem voortaan maar naar de centrale bib in Houthulst moeten. Maar als je weet dat er vanuit Merkem maar één bus 's ochtends en één 's avonds rijdt, is dat haast onmogelijk voor mensen die minder mobiel zijn. Dertig bezoekers per week is nog geen massa volk, geeft hij toe, maar wie er komt is belangrijker.

"Ouders die zelf niet in boeken geïnteresseerd zijn, zullen hun kinderen minder snel uit zichzelf naar de centrale bib brengen. Hier kunnen die kinderen op eigen houtje naartoe komen."

Een argument dat niet even goed geldt voor de stad."Als de jongeren van Linkeroever of het Kiel naar de hoofdbibliotheek in de stad zouden moeten afzakken, dan komen ze gewoon niet", zegt Marleen Maes, districtsbibliothecaris van Antwerpen. "En daar wordt niet altijd goed over nagedacht", betreurtVermeeren. Overigens: de sector is trouwens niet per se tegen samenwerking of schaalvergroting, zolang iedereen nog vlot naar de bib kan. Zo zijn er gemeenten die besparen door hun administratieve krachten te bundelen.

undefined

Meer dan uitlenen
Een goede bibliotheek is tegenwoordig ook meer dan een fraaie collectie boeken en een behulpzame bibliothecaris. Vermeeren: "Een bib moet kunnen inspelen op wat leeft bij de gemeenschap: wat willen de jongeren, hoeveel ouderen zijn er, wat hebben de scholen nodig, leven er migranten in de buurt, hoe kunnen we samenwerken met lokale verenigingen? Zoiets kun je niet regelen vanuit Brussel of een provinciehoofdstad. Evenmin kun je verwachten dat gemeenten de kar alleen trekken."

In Permeke, de Antwerpse hoofdbibliotheek aan de rand van de multiculturele noordwijk, is die sociale functie heel duidelijk.Op goede dagen komen zo'n 3.000 mensen langs. De helft daarvan neemt effectief een boek, cd of dvd mee naar huis, de rest komt er informatie opzoeken, surfen op internet, studeren of werken aan een groepstaak. "De bib is laagdrempelig, je loopt er vrij binnen en buiten en iedereen weet waarvoor ze dient", zegt Maes. "De filialen zijn dan weer ideaal om direct contact te leggen met de bezoekers. Een wijkfiliaal in Berchem heeft zich volledig toegelegd op kinderen en jongeren. Zoiets kun je niet maken in een grote bibliotheek."

Populaire bib
Steeds minder mensen gebruiken regelmatig hun bibkaart. In 2008 leende 23,8 procent van de Vlamingen wel eens iets uit bij de bibliotheek. In 2013 was dat gezakt tot 21,6 procent. Ondertussen loopt het aantal bezoeken wel fors op, tot wel 18,4 miljoen per jaar. Zowat elke bib organiseert tegenwoordig lezingen, cursussen en tentoonstellingen tussen de boekenrekken. "Iedereen beseft wel dat je er met uitlenen alleen niet meer komt", zegt Vermeeren.

Wat met de oudjes?
E-boeken worden ook wel eens verkocht als een ideale manier om mensen die ver van de bib wonen toch toegang te bieden tot de collectie. In Stekene, waar een paar wijkfilialen de deuren sloten, konden online boeken besteld worden, die vervolgens werden geleverd. Maar zonder succes: er werd nauwelijks gebruik van gemaakt. Vraag is dan ook of oudere mensen die niet meer zo vlot in de bib geraken, daarop zitten te wachten. Online is dus ook niet zaligmakend.