Migratie-expert Gerald Knaus: ‘Het vluchtelingendebat is extreem hysterisch en misleidend’

Elk jaar opnieuw verdrinken duizenden mensen in de Middellandse Zee. En in Europese lidstaten zelf slapen steeds meer asielzoekers op straat. Dat hoeft niet zo te zijn, zegt migratie-expert Gerald Knaus. ‘We hebben een mobiliteitsrevolutie nodig tussen Afrika en Europa.’

De Oostenrijkse wetenschapper Gerald Knaus staat bekend als de architect van de deal tussen de Europese Unie en Turkije. In ruil voor financiële steun moest Turkije mensen terugnemen en migranten tegenhouden. Zo zouden minder mensen op boten stappen en omkomen op zee.

Zeven jaar later lijkt de oplossing verder weg dan ooit. Nog dagelijks overlijden mensen aan de buitengrenzen van Europa en Europese leiders hebben illegale pushbacks genormaliseerd. Intussen slapen in lidstaten zoals België steeds meer asielzoekers op straat vanwege een gebrek aan opvang door toenemende asielaanvragen.

In zijn recent verschenen boek Wir und die Flüchtlinge is de migratiedeskundige snoeihard over het inhumane beleid aan de grenzen en binnen Europese landen. “Op dit moment lijken de Europese regeringen verenigd in het gevoel dat er geen alternatieven zijn voor geweld als manier om de grenzen te controleren.”

In uw nieuwe boek drukt u Europa met de neus op de feiten en rapporteert u over massale mensenrechtenschendingen. Wat signaleert u?

“Met het geweld aan alle EU-grenzen hebben we gezien dat de Europese Unie zich collectief heeft afgekeerd van het beginsel van asiel en non-refoulement (het niet mogen terugsturen van asielzoekers vanwege de gevaren die hen bedreigen in het land van herkomst, AB). In het verleden werd genegeerd en ontkend wat aan de buitengrenzen van Europa gebeurt. Het gaat nu een stap verder. Er is geen enkele regering die Polen op de vingers heeft getikt omdat de regering openlijk pushbacks als oplossing omarmde. Dat wordt nu in de EU gezien als alternatief.

“De afgelopen twee jaar hebben de media en internationale organisaties intensief bericht over deze ineenstorting van de rechtsstaat en schendingen van EU-wetgeving en mensenrechten. Maar er is geen politieke reactie gekomen vanuit Europa. Op dit moment lijken de Europese regeringen verenigd in het gevoel dat er geen alternatieven zijn voor geweld als manier om de grenzen te controleren. Dat is dramatisch voor een Unie die op basis van de rechtsstaat is opgericht.”

Voor humaan migratiebeleid moeten we een voorbeeld nemen aan Oostenrijk onder ex-kanselier Sebastian Kurz, zegt u. Opmerkelijk, gezien Kurz’ uitspraken over vluchtelingen.

“Ik noem het de Oostenrijkse paradox. Kurz hanteerde de retoriek van Hongaars premier Viktor Orbán. Hij zei bijvoorbeeld dat het onvermijdelijk was om ‘lelijke beelden’ aan de grenzen te hebben. Dat mensen geen asiel moeten kunnen aanvragen in de EU. Maar in de periode dat hij kanselier was, tussen 2018 en 2022, gaf Oostenrijk 56.000 positieve beslissingen aan asielzoekers. Hongarije in vier jaar slechts 400. Oostenrijk gaf de hoogste bescherming per hoofd van de bevolking wereldwijd, op Griekenland na. Maar in Griekenland reisde de helft van de mensen door naar Duitsland.

“Hoe is dat mogelijk? Instellingen in Oostenrijk hielden zich aan de wet. Migranten die Oostenrijk bereikten, werden niet systematisch met geweld teruggedrongen naar de buurlanden. Als ze asiel aanvroegen, werd hun aanvraag serieus behandeld. Als mensen afgewezen werden en voelden dat het een oneerlijke beslissing was, stapten ze naar de rechter. Omdat de instellingen bleven werken, vertaalde de retoriek van Kurz zich niet in een dramatische verslechtering van het beschermingssysteem voor vluchtelingen.

“Als de cijfers in Oostenrijk standaard worden in de EU, zou dat een revolutie zijn in het wereldwijde vluchtelingensysteem. Europa had dan in vier jaar bescherming gegeven aan 2,8 miljoen vluchtelingen. Mijn punt is: 1.500 positieve asielaanvragen per miljoen inwoners zoals in Oostenrijk is realistisch. Zolang we erin slagen dat te bereiken via georganiseerde, legale wegen voor vluchtelingen.

“In mijn ogen kan dat alleen via hervestiging (vluchtelingen verblijven vaak in de regio van hun herkomstland, bijvoorbeeld in vluchtelingenkampen. VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR verplaatst kwetsbare vluchtelingen van daaruit legaal naar hervestigingslanden zoals België, AB). Ook Kurz zelf concludeerde dat Oostenrijk de vluchtelingensituatie onder controle had. Het is een interessante erfenis voor hem. (lacht) Nu ja, het is niet echt zijn erfenis, maar die van zijn land. Maar wel onder zijn leiderschap.”

U pleit voor hervestiging via deals met bronlanden en zegt dat Cyprus daarmee moet beginnen. Waarom?

“Cyprus krijgt de meeste asielaanvragen in Europa. Cyprus controleert de grenzen niet: Afrikanen kunnen met een studentenvisum voor het door Turkije bezette noorden de groene lijn oversteken naar de republiek Cyprus. In de eerste zes maanden van 2022 hebben zo 2.000 mensen uit Congo asiel aangevraagd in Cyprus.

“Cyprus wil geen muur bouwen, dat ligt politiek gevoelig. Dus moet het migratie reguleren: onderhandelen met bronlanden over pakketten met legale migratie – gemakkelijke reizen, studiebeurzen, zelfs programma’s waarbij je kunt solliciteren voor legaal werk in de EU. Zo’n deal zou ook betekenen dat vanaf nu elke Congolees die de groene grens oversteekt wordt teruggenomen door Congo. Met de boodschap: doe het niet.”

U bent de architect van de Turkije-deal. Die faalde: Erdogan zette in 2020 de deuren open en grenzen worden nu nog gewelddadiger bewaakt. Waarom blijft u vasthouden aan deze deals als oplossing?

“Omdat die deals een win-winsituatie zijn. In veel Europese landen, zoals in Duitsland, kampt het bedrijfsleven met een drastisch tekort aan arbeidskrachten. Dus als bronlanden een aantal van hun ambitieuze studenten of mensen die willen werken op een legale manier naar Europa kunnen sturen, wint iedereen.

“Als we illegale migratie stoppen, sterven er geen mensen meer op zee. Komt iemand illegaal naar Europa, dan wordt die teruggenomen. We hebben een mobiliteitsrevolutie tussen Afrika en Europa nodig. En we moeten stap voor stap laten zien hoe meer mobiliteit geen veiligheidsrisico is voor Europa als landen met ons meewerken. Als we irreguliere migratie willen verminderen zonder mensenrechten en het Vluchtelingenverdrag te schenden, moeten we overeenkomsten sluiten met doorreislanden en landen van herkomst.”

En dat geldt dan, voor de duidelijkheid, niet voor vluchtelingen?

“Nee, zeker niet. Dat gaat door hervestiging. Als we daarbij de Oostenrijkse norm aanhouden, kan Europa per jaar aan honderdduizenden mensen bescherming bieden. Dat is haalbaar, zelfs als slechts de helft van de Europese landen meedoet. We zouden veel meer bescherming bieden dan we de afgelopen decennia hebben gedaan.

“En dan kunnen we weer overeenkomsten sluiten zoals die met Turkije, waarbij landen degenen die illegaal aankomen terugnemen, maar wij een groter aantal via hervestiging opnemen. Voor de duidelijkheid: de overeenkomst tussen Turkije en de EU ging over de terugkeer van degenen die geen internationale bescherming nodig hebben.”

Hoe is het zover gekomen dat politici in Europa denken dat er geen andere mogelijkheid is dan de grenzen met geweld te controleren?

“Ik denk omdat we een zeer misleidend, hysterisch debat hebben. Je hoort dat klimaatverandering zal betekenen dat honderden miljoenen mensen grenzen zullen oversteken. Zelfs UNHRC zegt dat er elk jaar meer mensen wereldwijd ontheemd raken, zonder uit te leggen dat de meeste grenzen in de wereld vandaag de dag niet overgestoken kunnen worden. Dat is misleidend.

“Het echte verhaal is dat heel weinig mensen erin slagen vluchteling te worden door illegaal grenzen over te steken. Dit hysterische debat creëert veel angst. Terwijl we tegelijk in al onze landen zien dat we georganiseerde migratie hard nodig hebben. Als we een realistischer beeld zouden hebben van wat er werkelijk gebeurt, dan zouden we zien dat de problemen waarover we praten kunnen worden opgelost.”

U waarschuwt nu voor de ‘vluchtwinter’. Wat staat ons te wachten?

“We hebben al recordaantallen in sommige landen. Duitsland heeft dit jaar het hoogste aantal vluchtelingen toegelaten sinds 1940. Dat geldt voor heel Europa, vooral voor de Baltische staten, Polen, Tsjechië, Slovakije, die de meeste mensen die Oekraïne ontvlucht zijn opgenomen hebben. Maar we hebben ook een ongelofelijke disbalans. Frankrijk, Spanje en Italië hebben samen minder mensen opgenomen dan Tsjechië. We zien ook dat Poetin vluchtelingen strategisch inzet. Momenteel zet hij Oekraïners met aanvallen op energiecentrales letterlijk in de kou. Deze wintermaanden komen mogelijk nog eens 2 miljoen vluchtelingen naar Europa.

“Geen enkele regering heeft zoveel onderdak. Particuliere huishoudens moeten bijspringen. Start een overheidsplatform waar families zich kunnen aanmelden. Dat huishoudens in Antwerpen, Utrecht, Toulouse of Lissabon kunnen zeggen: we zijn bereid om iemand op te nemen. Stuur hen als overheid een maandelijkse vergoeding voor de onkosten. En als dat deze winter kan werken voor de Oekraïners, dan ontstaat het idee dat soortgelijke dingen in de toekomst ook kunnen voor andere vluchtelingen. Deze optie wordt momenteel in Duitsland serieus besproken.”

De Belgische overheid wijst naar de EU voor een oplossing. Wat is volgens u de rol van individuele landen in dit debat?

“Het debat draait in kringetjes. We blijven hopen en praten over Europese oplossingen terwijl de sleutels om de deur te openen altijd in de handen van nationale regeringen waren. Deze crisis is geen falen van EU-instellingen, het was onvermogen. Want wat gedaan moet worden, ligt niet op EU-niveau. Overeenkomsten die essentieel zijn om illegale migratie te controleren en legaal werk en beurzen aan te bieden, kunnen op landelijk niveau gemaakt worden. Europese landen moeten dus zelf meer verantwoordelijkheid nemen. Coalities van nationale landen kunnen sterker zijn dan wanneer ze individueel handelen. Maar wachten tot alle 27 landen het eens zijn, is wachten op Godot.”

De Belgische staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (cd&v) bezocht Congo onlangs. Ze noemde het een preventiemissie: vermijden dat Congolezen met valse verwachtingen over de asielprocedure naar België komen. In het voorjaar reist ze met hetzelfde doel naar Vietnam. Heeft dat zin?

“Het doel van beleid moet zijn dat niemand sterft op zee, dat minder mensen in de boot stappen. Daar zijn we ver van verwijderd. Dit jaar zijn er al 90.000 mensen overgestoken naar Italië. Er zijn meer dan 1.000 mensen gestorven in het midden van de Middellandse Zee. Het is geen natuurwet dat daar elk jaar 2.000 mensen moeten verdrinken. Het is een tragedie. Daarom hebben we overeenkomsten nodig met herkomstlanden, die zowel in hun belang als het onze zijn. Er wordt veel gesproken over een EU-terugkeerbeleid. Maar we moeten pleiten voor legale mobiliteit. Dan kunnen we het aantal doden op zee en het aantal illegale aankomsten, dat de afgelopen tien jaar te hoog is geweest, daadwerkelijk terugdringen.”

Hoe evalueert u het Europese migratiebeleid van de laatste jaren?

“Europa was het afgelopen decennium het continent dat de meeste vluchtelingen bescherming bood. Europa is ook het continent geweest dat verreweg de meeste positieve asielbeslissingen heeft afgeleverd. In één opzicht is de EU dus nog altijd een pijler van dit wereldwijde vluchtelingensysteem. Maar als het gaat om beleid aan de grenzen is het diep verontrustend dat het gedachtegoed van Orbán dat in 2015 controversieel was, nu breed omarmd is. En dat betekent dat het continent waar het Vluchtelingenverdrag en het EU-mensenrechtenverdrag het licht zagen, die nu de rug toekeert. Het is niet dat Europeanen geen empathie hebben. Kijk naar hoe Oekraïners zijn onthaald, en Syriërs in 2015. We hebben een coherent beleid en humane controle nodig aan de buitengrenzen.

“Alleen als we een pragmatisch debat voeren, komen we tot humane grenzen. De huidige situatie, waarbij we systematisch kernverdragen schenden, is onhoudbaar. Een gemeenschap die gebaseerd is op de rechtsstaat kan dit niet volhouden. Het moment dat politieagenten in Kroatië en Griekenland de wet overtreden en de staat vervolgens liegt over wat er gebeurt, is zeer gevaarlijk voor een gemeenschap van democratieën. Net als mensen die overal in Europa op straat slapen en niet de opvang krijgen waarop ze recht hebben, en landen die hiervoor door de rechter veroordeeld worden en die uitspraken aan hun laars lappen.”