MH17-verdachte Igor Girkin ‘vindt zichzelf groter dan Poetin’

Hij geldt als de belangrijkste verdachte in het MH17-proces: voormalig rebellenleider Igor ‘Strelkov’ Girkin (48). Wat dreef deze Rus naar de oorlog in het opstandige deel van Oekraïne en wat doet hij nu? Een zoektocht naar deze oorlogsfanaat.

Het Soevorovskajaplein in Moskou stroomt op woensdagavond 3 juli vol met links-nationalisten, monarchisten, Russisch-orthodoxen en nationaal-bolsjewisten. De merkwaardige groep demonstreert tegen plannen voor een grote vuilnishoop buiten de stad.

Terwijl verschillende sprekers de vuilnisproblematiek duiden, heeft een aantal vrouwen in het publiek oog voor iemand anders. Hij heeft helderblauwe ogen en een dun snorretje. Draagt een spijkerbroek en lichtblauw overhemd, bruine suède schoenen en een leren schoudertas. Er is geen twijfel mogelijk: pal voor het podium staat de hoofdverdachte in het MH17-proces, Igor ‘Strelkov’ Girkin.

Hij heeft via het Russische sociale medium VKontakte mensen opgeroepen om naar het plein te komen om te strijden tegen de vuilstort. De opwinding bij zijn fans is groot als hun oorlogsheld uit de Krim en de zelfuitgeroepen Volksrepubliek Donetsk (DNR) in Oost-Oekraïne tussen het publiek opduikt. Hij wordt meteen omringd door vrouwen van middelbare leeftijd.

Vrouw: “Ik houd van u en aanbid u. Geef me uw telefoonnummer!”

Girkin: “Ho, ho. Geef úw nummer maar.”

Vrouw: “Fantastisch, jij knapperd! We blijven vechten. Ik steun Donetsk.”

Girkin: “Ik ook mevrouw. Maar ik kan daar in het geheel niets meer doen. Ik kom de grens niet eens over.”

Tikje uit de hoogte

Girkin heeft inderdaad niks meer te zoeken in buurland Oekraïne, waar opstandelingen in 2014 een volksrepubliek uitroepen met als doel aansluiting bij Rusland. Het Joint Investigation Team (JIT), dat de vliegramp met MH17 strafrechtelijk onderzoekt, wil Girkin vervolgen en heeft hem op de internationale opsporingslijst gezet. Omdat Rusland geen onderdanen uitlevert, is hij vooralsnog veilig in zijn geboorteplaats Moskou.

Toen op 17 juli 2014, morgen exact vijf jaar geleden, een Russische BUK-raket de cockpit raakte van vlucht MH17, leidde Igor Girkin mede de opstand van pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne. Een strijd die tot op de dag van vandaag voortduurt. Als minister van Defensie in de DNR was hij verantwoordelijk voor het binnenhalen van de Russische luchtafweerraket die aan 298 levens een einde maakte.

Wat bracht deze man op het strijdveld van Oost-Oekraïne? En hoe kwam hij op zo’n hoge positie terecht? Gesprekken met familie en bekenden van Girkin geven een steeds beter beeld.

Jelena Konstantinovna (70) blijft beleefd, maar kan haar kritiek niet binnenhouden. Wat ze van haar oude buurjongen moet denken? Ze kent Igor Girkin als zoon van goed opgeleide ouders, vroeger, twee etages hoger in de flat. Een tengere jongen met lichtblauwe ogen, intelligent en toen al een tikje uit de hoogte. “Als kinderen aan het spelen waren, stond hij aan de kant. Hij praatte niet met ze. Misschien vond hij toen al dat hij een stuk slimmer was dan de anderen.”

Ze formuleert omzichtig maar is soms duidelijk: Girkin had nooit naar de Donbass, het Donetsbekken in Oost-Oekraïne, moeten gaan. “Ik heb dat niet toegejuicht. Omdat hij het puur voor zichzelf deed. Hij ging er alleen maar naartoe om te vechten, voor de zoveelste keer.”

Konstantinovna zit in een paarse badjas in haar keukentje, op de zevende etage van een flatgebouw in Bibirevo. Het is een typische sovjetwijk in het noorden van Moskou: betonnen flats met stalen deuren, waar ’s ochtends al dronken mensen rondscharrelen. Tegenover de flat aan de Sjenskoerskilaan staat zijn oude basisschool, een vierkant pand, omzoomd door asfalt, gras en een hek van tralies.

Oorlogsfanaat

Dit is de flat waar Girkin terugkeerde na zijn eerste huwelijk. Met zijn tweede vrouw Vera betrok hij het appartement tegenover Konstantinovna. Haar oude buurjongen sprak ze in al die jaren nauwelijks – hij was altijd aan het werk. Hoewel wordt gezegd dat Girkin twee kinderboeken schreef, kent zij hem niet als kindervriend. “Zelfs naar zijn eigen zoons keek hij niet om.”

In het voorjaar van 2014 waren Igor, Vera en de kinderen plotseling vertrokken. Konstantinovna zag haar buurman terug op televisie, als minister van Defensie van de Volksrepubliek Donetsk. Zijn moeder heeft hij nooit meer bezocht, zegt ze. “Hij heeft haar in de steek gelaten. Ze is al oud, ze mist hem.”

Twee etages hoger reageert moeder Girkin aanvankelijk niet op het geklop op haar deur. Uiteindelijk doet een kleine, breekbare oude vrouw open. Als ze hoort dat we voor haar zoon komen, antwoordt ze: “Die is hier al lang weg.” Dan drukt ze de deur dicht. “Jullie moeten die jongen met rust laten”, zegt ze nog. “Hij heeft niets misdaan.”

Dat Girkin wordt aangetrokken door de oorlog, weten zijn naasten al lang. Hij is afgestudeerd historicus aan het Nationaal Archief in Moskou en koestert een liefde voor historische veldslagen. Met een zogeheten re-enactmentgroep speelt hij ze na, gehuld in Kozakkenuniform of middeleeuws harnas. Het liefst kleedt hij zich als een officier van de Witte Garde in de periode van de burgeroorlog van 1918 tot 1920. Zelfs zijn uiterlijk, met kort gecoiffeerd haar en streepjessnor, is geïnspireerd op die tijd.

De oorlogsfanaat houdt het niet bij verkleedpartijen. Hij sluit zich na zijn studie aan bij het Russische leger en wordt later reservist. Waar gevochten wordt, verschijnt Strelkov (de schutter), zoals zijn nom de guerre luidt. Hij vecht begin jaren 90 in Bosnië als vrijwilliger aan de kant van de Serviërs.

Daar zou hij Aleksandr Borodaj hebben leren kennen, die vijf jaar later de eerste premier werd van de rebellen in Donetsk.

De Russische mensenrechtenorganisatie Memorial is ervan overtuigd dat Girkin tijdens de tweede Tsjetsjeense oorlog in 2001 medeverantwoordelijk is voor de verdwijning van zes burgers. De moorden zouden hebben plaatsgevonden onder de vlag van de Russische geheime dienst FSB, de opvolger van de KGB. Uit gehackte e-mails van Girkin blijkt dat hij daar jarenlang gewerkt heeft.

Dat Girkin en Borodaj in 2014 een rol spelen in de annexatie van het schiereiland de Krim en later doordenderen in Oost-Oekraïne, lijkt geen toeval. Beiden zijn ex-werknemers van de Russisch-orthodoxe miljardair Konstantin Malofejev. Hij wordt ervan beticht de destabilisatie van Oekraïne te financieren.

Kicks nodig

In een Engelse pub praten we met journalist Pavel Kanygin. Hij werkt voor Novaja Gazeta, een van de weinige Russische kranten die durft te schrijven dat MH17 uit de lucht is geschoten door een Russische BUK-raket. Girkin heeft volgens Kanygin ook persoonlijke drijfveren om oorlog te voeren. “Hij heeft voortdurend kicks nodig.” Sinds 2001 zijn al zes collega’s van Kanygin vermoord. Terwijl hij vertelt, scannen zijn ogen het café. Kanygin noemt Girkin een narcist. “Hij is een maniak.”

Zo makkelijk als anderen hem typeren, zo zwijgzaam staat Girkin bekend. Als defensieminister in Donetsk, tussen juni en augustus 2014, houdt hij journalisten op afstand. Alleen op incidenteel belegde persconferenties wil hij enkele vragen beantwoorden, gekleed in een camouflageshirt. Het meest in het oog springend is zijn Stechkinpistool uit de jaren 50, dat in een houten holster aan zijn riem bungelt. “Een belachelijk wapen”, zegt de Amerikaanse Oekraïne-correspondent Christopher Miller.

Miller hoort op 5 juli 2014 dat Girkin een belangrijke stad heeft verloren aan de Oekraïense strijdmachten: Slavjansk. Hij pakt de eerste trein die kant op. Samen met journalisten Noah Sneider en Max Seddon loopt hij regelrecht naar Girkins voormalige hoofdkwartier in een oud kantoor van de Oekraïense veiligheidsdienst. Ze hebben geruchten gehoord dat er journalisten in de kelder opgesloten zitten en willen kijken.

Het gebouw is deels opgeblazen en stinkt naar rook en benzine. “Misschien probeerde Strelkov te vernietigen wat hij niet mee kon nemen.” Onder een dikke laag as vinden de drie journalisten meer dan honderd documenten. Als ze die vluchtig doorlezen, stuit een van hen op executieorders. “We beseften dat dit belangrijk bewijsmateriaal was”, zegt Miller. “We stopten het snel in onze backpacks en namen een hotel in een stad verderop. Daar hebben we de papieren doorgenomen.”

Girkin blijkt drie vonnissen van een rebellentribunaal te hebben getekend, waarin vier Oekraïners tot executie met de kogel worden veroordeeld. Onder hen is Alexej Pitsjko, een dertig jaar oude kruimeldief die uit het huis van zijn buurman twee shirts en een broek had weggegrist. Pitsjko smeekt om naar het front te worden gestuurd. Zijn vrouw is in verwachting. Maar de ‘rechtbankvoorzitter’ is niet over te halen en spreekt onverbiddelijk de doodstraf uit.

Om het vuurpeloton te rechtvaardigen, maakt Girkin gebruik van een sovjetdecreet uit 1941. “Dat maffe antieke pistool, dat decreet uit de Tweede Wereldoorlog. Girkin leeft in het verleden”, zegt Miller. “Vergeet niet dat deze man historische veldslagen naspeelde en het liefst de tsaar weer aan de macht ziet.” Girkin geldt als een fervent aanhanger van het Groot Russische Rijk en wil van Rusland weer een wereldmacht maken. Daarom vindt hij dat alle Russischtalige delen van de wereld zich moeten aansluiten. Oekraïne is voor hem niet meer dan een afvallige provincie.

‘Vrachtvliegtuig neergehaald’

In ideologisch opzicht botst Girkin met het Kremlin, stelt Miller. “Girkin had in Donetsk imperialistische visioenen. Hij dacht te bouwen aan een groot Rusland. Maar dat is nooit het doel van het Kremlin geweest. Die zouden het gebied zo ruilen voor meer politieke invloed in de rest van Oekraïne. De Donbass is slechts een pionnetje in het geopolitieke spel van Rusland.”

Dat spel wordt doorkruist als op 17 juli 2014 vlucht MH17 uit de lucht wordt geschoten. Girkin reageert aanvankelijk triomfantelijk. Op zijn account van VKontakte schrijft hij een half uur na de raketinslag dat een vrachtvliegtuig is neergehaald: ‘We hebben gewaarschuwd niet in ons luchtruim te vliegen.’

Drie weken na de aanslag, die aan 298 mensen het leven kost, wordt Girkin teruggehaald uit Donetsk. “Ik vermoed door het Kremlin”, zegt journalist Pavel Kanygin. “Alle Russen in de top van de Volksrepubliek Donetsk werden snel vervangen door Oekraïners, om de Russische betrokkenheid te verdoezelen. Bovendien was Girkin een ongeleid projectiel. Ik heb gehoord dat het Kremlin hem in juli gevraagd heeft zijn loyaliteit uit te spreken. Hij weigerde. Dat is zijn narcistische kant. Hij voelde zich groter dan Poetin.”

Een opgeblazen ego is volgens Kanygin niet het enige probleem. “Hij lijdt aan schizofrenie. Ik heb meerdere keren gesproken met zijn ex-vrouw Vera. Zij zegt dat te hebben gezien op een medisch attest. Bij een van zijn kinderen is het ook vastgesteld. Vanwege die ziekte heeft Girkin een psychologische test van de veiligheidsdienst FSB niet gehaald. Daarom moest hij weg.”

Kanygin is ervan overtuigd dat Rusland willens en wetens een ‘gestoorde maniak’ naar Oost-Oekraïne heeft gestuurd. “Ze konden natuurlijk geen reguliere Russische generaal sturen, dus ze hadden een huurling nodig met voldoende ervaring. En iemand die gek genoeg was om daar een vuile oorlog te voeren. Het probleem met Girkin is alleen dat hij geen orders aanneemt.”

Daad van verraad

In augustus 2014 keert Girkin verbitterd terug naar Moskou. Hij doet verschillende pogingen een politieke partij op te richten tegen het regime van president Vladimir Poetin. Zijn Russische Nationale Beweging, die niet erg van de grond komt, pleit voor het annexeren van Oekraïne, Wit-Rusland en andere (deels) Russisch sprekende staten. Verder pleit de beweging voor strikte quota voor migranten.

De Volksrepubliek Donetsk houdt hem nog altijd bezig. Hij richt de beweging Novorossia op, die de strijd in de Donbass steunt met onder meer hulpgoederen. Al stelt zijn beweging nu weinig meer voor. De inkomsten zijn opgedroogd en van een kantoor in het centrum van Moskou is Girkin uitgeweken naar een kamertje in een buitenwijk.

Als we daar op bezoek komen, staat Eldar Chasanov, bestuurslid van de beweging, ons te woord. “Pas op het afstapje”, zegt hij als we binnenvallen. Hij gaat achter een bureau zitten dat uitkijkt op een sovjetvlag en een vlag van Che Guevara. Een camera draait mee tijdens het interview, vermoedelijk uit wantrouwen tegen de journalisten.

Chasanov, een man met een grijzende snor die in de Donbass lid was van Girkins generale staf, verwijt Rusland een onduidelijk standpunt over Oost-Oekraïne in te nemen. “Deze oorlog duurt nu al langer dan de Tweede Wereldoorlog. In Oekraïne heerst dezelfde fascistische ideologie als toen. Daar hebben wij tegen gestreden. Het is een daad van verraad dat Rusland ons heeft laten vallen. Daar zijn Strelkov en ik teleurgesteld over.”

Waar Igor Girkin zelf op dit moment verblijft, wordt niet duidelijk uit het gesprek. Chasanov: “Strelkov is nog steeds de leider van deze beweging. Dat hij dit doet, zegt iets over zijn inborst. Hij wil oprecht helpen.”

Vuilnishoop

Terug naar het Soevorovskajaplein, waar Girkin demonstreert tegen vuilnishopen. Blij kijkt hij niet als twee Nederlandse journalisten zich aan hem voorstellen. Toch beantwoordt hij een paar vragen.

Wat doet u op een demonstratie als deze?

“Ik wil me uitspreken voor deze niet-politieke beweging. Het is voor iedere Rus belangrijk dat zijn land niet verandert in een vuilnishoop.”

Hoe is uw leven nu in Moskou?

“Ik leef hier behoorlijk goed.”

We willen u nog wat vragen, u weet wel waarover.

“Als het over de Boeing gaat, geef ik geen enkel commentaar, afgezien van datgene wat ik erover al heb gezegd: de opstandelingen hebben de Boeing niet neergeschoten. Punt uit.”

De mensen in het Westen willen antwoorden. Als u niet schuldig bent, kunt u dat toch uitleggen?

“Dat heb ik net toch gedaan? De opstandelingen hebben de Boeing niet neergeschoten. Verder geen commentaar.”

Wie is er dan schuldig?

“Ik zei: geen enkel commentaar.”

Vervolgens beent de voormalige rebellenleider weg. Even verderop praat hij nog even met twee mannen. Zijn blik is weer relaxed als hij in een auto stapt. In zijn Moskou heeft hij niets te vrezen.