Met een Rubiks-kubus vol staatsgeheimen naar huis: Edward Snowden kon in 2012 niet meer terug

Het zijn vaak toevallige gebeurtenissen die de loop van de geschiedenis bepalen. Wat waren cruciale momenten in de jaren tien, die binnenkort ten einde komen? Vandaag: Edward Snowden en zijn NSA-onthullingen.

Edward Snowden had net zijn pasje aan de beveiligers laten zien, toen hij ineens zag waar hij heen moest.

Hij liep door wat “de tunnel” werd genoemd, een voormalige ondergrondse vliegtuigfabriek verstopt onder een ananasveld op Hawaii, die nu door de Amerikaanse spionagedienst NSA voor stiekeme servers en kantoren werd gebruikt. Terwijl hij richting het kamertje slenterde waar hij elke dag achter een computer ging zitten, zag hij hoe de wanden aan beide zijden naar een punt in de verte wezen.

Het was 21 juni 2012, zijn 29ste verjaardag, de dag van de zonnewende en de dag dat ook zijn leven kantelde, zo schrijft hij in ‘Permanent Record’, zijn dit jaar verschenen memoires.

“Ik zeg niet dat ik op dat moment een besluit nam. Zo werkt het niet. De belangrijkste besluiten in je leven worden door het onderbewustzijn genomen, en komen pas tot uitdrukking als je eindelijk sterk genoeg bent om toe te geven dat dít datgene is wat je geweten voor je heeft gekozen, dat dít de koers is die je principes voor je hebben uitgezet. Dit was mijn verjaardagscadeau aan mezelf: het besef dat mijn leven zich zou vernauwen tot één enkele, nog niet nader omschreven daad.”

Snowden was op dat moment een programmeur die door zijn werkgever Dell bij de NSA was gedetacheerd, op een eenmansafdeling die het Office of Information Sharing heette – een vooruitwijzende naam. Het was een bedaarde baan. Snowden worstelde met zijn gezondheid en was na een aantal epileptische aanvallen door artsen geadviseerd het rustiger aan te gaan doen, in een zonnige omgeving. Hier, in Hawaii, zou hij als een soort interne postbode fungeren, en documenten verspreiden over de organisatie, al naar gelang de medewerkers geautoriseerd waren om die te mogen lezen.

Hij, Edward Snowden, kon die documenten dus allemaal lezen.

Zorgen maakte hij zich al langer. Die waren drie jaar eerder begonnen, toen hij als systeembeheerder voor de NSA in Tokio werkte. Het was een droombaan. Maar op een gegeven moment las hij een naar het Amerikaanse Congres gestuurd inspectierapport over het surveillanceprogramma van de Amerikaanse inlichtingendiensten. Snowden vond het een raar rapport. Vaag en onlogisch. Er ontbrak iets.

Toen trof hij in het NSA-computersysteem de niet-vrijgegeven oorspronkelijke versie van dat rapport aan, een top secret document dat iemand elektronisch had laten rondslingeren. Daarin stond dat de Amerikaanse spionagediensten bezig waren met het grootscheeps afvangen van communicatie van Amerikaanse burgers, zonder dat ze daar toestemming voor hoefden te vragen aan de zogeheten FISA-rechtbank die daarvoor bedoeld is.

“Nadat ik dat geheime rapport had gelezen liep ik weken, maanden, verdwaasd rond”, schrijft Snowden. “Ik realiseerde me dat ik met mijn werk niet mijn land beschermde, maar de staat. Ik voelde me gebruikt en verraden.”

Dat gevoel zou niet meer weggaan, en drie jaar later, in Hawaii, uitgroeien tot een imposante, in het diepste geheim uitgevoerde operatie. Hij zou al die documenten die hij elektronisch langs zag komen gaan lezen en begrijpen. Hij zou ze op een eigen computer opslaan en ordenen. En als hij genoeg wist zou hij ermee naar buiten treden.

Of je Snowden nou een held vindt of een verrader: zijn moed en discipline zijn onbetwistbaar. Hij verstopte de documenten op minuscule camerachips in de holtes van zijn Rubiks-kubus en liep daarmee spelend langs de beveiligers, hij legde anoniem contacten met journalisten door met een eigen antenne over het eiland rond te rijden om de wifi van anderen uit de lucht te plukken, en vertrok op een dag met het grootste geheim van de wereld, zonder zijn geliefde ook maar iets te laten weten.

De hel breekt los

Tien dagen later brak de hel los, toen Snowden vanuit Hongkong zijn verhalen de wereld instuurde, met de journalisten Glenn Greenwald en Laura Poitras als doorgeefluiken.

Met de onthullingen van Snowden over de massale surveillance van telefoon- en internetgegevens werd het sluimerende privacy-bewustzijn van de hele westerse wereld gewekt. Topgeheime NSA-powerpointpresentaties over programma’s met namen als Boundless Informant waren het spijkerharde bewijs dat de Amerikaanse inlichtingendiensten deden wat de techniek mogelijk maakte, niet wat de Amerikaanse Grondwet toestond.

De ophef had gevolgen. In de VS werd paal en perk gesteld aan het verzamelen van telefoongegevens. In Europa werd de Algemene Verordening Gegevensbescherming van kracht, die beperkingen en boetes oplegt aan de grote internetbedrijven voor het onrechtmatig delen van persoonsgegevens.

De cultuur is veranderd: mensen weten tegenwoordig dat ze iets te verbergen hebben. De inlichtingendiensten en techbedrijven worden veel breder dan voorheen met argwaan bekeken.

Maar tegelijkertijd werd sectie 702 van de Amerikaanse FISA-wet, die de door Snowden onthulde massale online-surveillanceprogramma’s mogelijk maakte, vorig jaar net zo makkelijk met zes jaar verlengd. Het was, in deze tijden van polarisatie, een van de zeldzame wetten waarin zowel Republikeinen als Democraten zich konden vinden. Devin Nunes, de Republikeinse voorman van de Inlichtingencommissie die zich het afgelopen jaar zo beklaagde over het onbetamelijk afluisteren van de Trump-campagne, was een van de grote voorvechters van die verlenging van die ongeautoriseerde praktijken.

(Overigens had de FISA-rechtbank, die jarenlang braaf de afluisterwensen van de FBI inwilligde, afgelopen week ongebruikelijk harde kritiek op die politiedienst, omdat die in 2016 onder valse voorwendselen een verzoek bij de rechtbank had ingediend om een ex-campagnemedewerker van Trump af te tappen. Mentaliteitsveranderingen komen soms met de jaren.)

China

Snowden zelf blijft hameren op de gevaren van surveillance – ironisch genoeg vanuit Rusland, waar hij na zijn vlucht uit Hong Kong is blijven steken (zijn vriendin heeft zich wel bij hem gevoegd). Zijn nieuwe doemscenario is China, met zijn panoptische gezichtsherkenning en sociaal-kredietsysteem. “Als we niet ingrijpend hervormen, ziet de hele wereld er zo in tien jaar uit”, twitterde hij donderdag.

De Amerikanen hebben hem zijn ‘verraad’ nog lang niet vergeven – Snowden hangt nog altijd een lange gevangenisstraf boven het hoofd. Afgelopen week besloot een Amerikaanse rechter dat hij zelfs de opbrengst van zijn boek niet mag houden, omdat hij het niet eerst heeft laten lezen aan de NSA en hij dus zijn geheimhoudingsplicht heeft geschonden. De NSA is zeer op zijn privacy gesteld.