'Met de smartphone hebbenwe de Stasi binnengehaald'

Bart Preneel zou graag iets zeggen tegen mensen die een smartphone hebben. De hoogleraar - spitse neus, vriendelijke ogen, zwart pak, jazzliefhebber - zit in een leeg werkgroeplokaal in een imposant gebouw op het landgoed van de KU Leuven. In zijn hand een smartphone van Samsung.

"Mensen willen het niet horen," zegt hij, "maar door dit ding zijn we de controle over ons leven kwijtgeraakt. Met de introductie van de iPhone in 2008 hebben we onze zelfstandigheid opgegeven." Hij verheft zijn stem niet, er klinkt eerder ongeloof in door. "We hebben het systeem van de Stasi gebouwd en geloven tegelijkertijd dat politici het nooit zullen misbruiken."

Vraag Preneel hoe erg dat eigenlijk is en hij begint onrustig op zijn stoel te schuiven. Zo graag wil hij de mensen wakker schudden. Een einde maken aan de naïviteit. Maar de aantrekkingskracht van het vrijwillig gedragen volgapparaatje is tot nu toe vele malen groter gebleken. Preneel pleit daarom voor drastische maatregelen.

Er is een dringende aanleiding om hem te spreken. Het lijkt namelijk alsof overheden en opsporingsdiensten nu toch worden teruggedrongen ten gunste van de privacy van de burger. Facebook kondigde vorige maand aan de beveiliging van Facebook Messenger te verbeteren met zogenoemde end-to-end-versleuteling. Eerder deed Facebook dat al voor Whatsapp. Gebruikers van Whatsapp zien bij nieuwe chats zo'n zandkleurig informatieblokje met het symbool van een slotje erop. Ook Gmail, Microsoft en IBM namen soortgelijke beveiligingsmaatregelen. Volgens politie- en geheime diensten zou dit het opsporen van terroristen ernstig bemoeilijken. De vraag is volgens de Belgische expert of dat wel zo is.

Ramp voor de maatschappij

Preneel is een eigenzinnige en autonome professor, een internationale autoriteit op het gebied van digitale beveiliging. Hij schroomt niet zijn opdrachtgevers tegen te spreken. "Dit zullen ze bij Microsoft niet leuk vinden, maar...", zegt hij dan.

Om het belang van Facebooks stap te duiden, is het belangrijk terug te gaan naar de introductie van de eerste smartphone, de iPhone in 2007. "Een ramp voor de maatschappij", volgens Preneel. Met de iPhone, vertelt hij, zijn we data aan bedrijven gaan geven (in dit geval Apple). En via bedrijven weer aan overheden. Eerst hadden mensen een laptop van het eigen bedrijf plus een BlackBerry. De werkgever beheerde die, waardoor alle informatie binnen het bedrijf bleef. Toen kwamen de iPhone en de tablet. "En kreeg de directeur een iPad van zijn vrouw met kerst."

Preneel zag het gebeuren. "Een directeur van een groot securitybedrijf had een iPad gekregen en kwam op 2 januari vragen of hij zijn werkmail ook op zijn tablet kon ontvangen. Want het is zo'n handig dingetje. Dat betekent ook dat je aanvaardt dat al je gegevens bij Apple liggen. En via het afluisterprogramma Prism bij de Amerikaanse NSA."

Het is vast heel gerieflijk hoor, zo'n iPad, zegt Preneel, maar je maakt je ook afhankelijk van een derde partij. "De cloud klinkt aardig, het is alleen niets meer dan iemand anders' computer."

Ja, hij heeft zelf ook een smartphone. Niet dat hij hem veel gebruikt. Mail en werk doet hij via een Linux-besturingssysteem. Een enkele keer gebruikt hij Gmail of Yahoo. "Als ik moet vliegen, kan ik mijn instapkaart alleen via Gmail of Yahoo ontvangen. Ik print ze en gooi ze daarna zo snel mogelijk uit de mail."

Na de smartphone en de tablet kwamen de apps en de diensten: iMessage, Whatsapp, Facebook, Skype. Machtige communicatiediensten die allemaal in Amerikaanse handen zijn. En nee, dat is geen toeval. Preneel noemt als voorbeeld Skype, voorheen een Europese dienst. "Een geweldige uitvinding, omdat ze zo effectief is."

Skype is een zogeheten peer-to-peer-netwerk, het werkt via een netwerk van computers die in dat netwerk gelijkwaardig zijn. Daardoor wordt de communicatie nauwelijks gehinderd door firewalls. Afluisteren is praktisch onmogelijk.

Preneel: "Toen Skype groot werd, werd het gekocht door Microsoft. En ja hoor, vlak daarna - en ze zijn boos bij Microsoft als ik dit zeg - bleek de NSA toch in staat Skype af te luisteren. Dat is geen toeval."

Black-out

Daarom vindt Preneel mensen naïef. "Er is over het algemeen weinig bewustwording. Geen maatschappelijk debat over hoe technologie met al zijn kwetsbare data moet worden beschermd." Waarom gebruikt iedereen het relatief onveilige Whatsapp en niet zijn veilige tegenhanger Signal, dat exact hetzelfde werkt?

Ja, door klokkenluider Edward Snowden was er even wat publiek besef. En toen zakte het weer weg. Maar al die grote Amerikaanse bedrijven die nu end-to-end-versleuteling invoeren dan? Is dat niets waard? Jawel, zegt Preneel. "We hebben iets herwonnen."

Alleen: het is te laat en het is voornamelijk voor de bühne. Facebook heeft alle data van zijn gebruikers al. Het bedrijf - en de Amerikaanse overheid - is niet geïnteresseerd in chatgesprekken. Het wil metadata: wie communiceert met wie en hoe lang? Datzelfde geldt voor Whatsapp. Via de app heeft Facebook toegang tot iemands hele lijst van contacten. Metadata zijn nauwelijks beschermd. En dat geldt ook weer voor iMessage. De communicatie mag beveiligd zijn, de meeste gebruikers hebben een backup bij Apple. Via een rechterlijk bevel of het Prism-programma kan de Amerikaanse overheid er alsnog bij.

Ja, dat is erg. Maar het is toch inmiddels een gegeven dat persoonlijke data in allerlei overheidssystemen zitten en bij bedrijven liggen? "Het heeft grote gevolgen voor de maatschappij waarin we leven. We verliezen autonomie. Gaan we zelfcensuur toepassen als we weten dat onze zoekopdrachten en voorkeuren vastliggen? Bedrijven categoriseren steeds meer en discrimineren ook steeds meer. We krijgen bij Google en Facebook op basis van onze voorkeuren een bepaald soort nieuws te zien. We zitten in een filterbubbel. Dat maakt onze interacties minder rijk. Eigenlijk worden we voortdurend gemanipuleerd."

Een totale black-out, dat is volgens Preneel de enige oplossing. Om mensen te laten beseffen wat het is om afhankelijk te zijn van technologie en slechte beveiliging. "Dat Nederland of België een paar dagen zonder stroom zou zitten. Geen koelkasten, geen wekker, geen televisie, geen internet, geen openbaar vervoer. Niets waaraan we zo gewend zijn geraakt."

Dan pas gaan mensen nadenken, verwacht hij. En gaan ze eisen van de overheid dat die meer doet. "De overheid heeft de taak mensen te beschermen. Waarom is het eigenlijk toegestaan dat nieuwe apps zoals Pokémon GO ook hun gebruikers mogen monitoren?"

Pacemakers

Hij wil geen zeikerd zijn. Of een negatieveling. Zijn ogen glinsteren als hij het over 'hash-functies' en 'MAC-algoritmen' heeft. Hij zou willen dat mensen een overheid krijgen die ze beter beschermt. Hij vindt dat regeringen in Europa het laten afweten. "Het is ook een verschil in wereldbeeld. In China vindt men dat de overheid alles mag weten. In de Verenigde Staten wantrouwt men de overheid, maar mogen bedrijven alles weten en in Europa wantrouwen we allebei een beetje, maar laten we alles gewoon gebeuren."

Laat hij een laatste voorbeeld geven. In zijn onderzoekslab werkt hij voor een opdrachtgever aan betere beveiliging voor pacemakers. "Die dingen kunnen worden aangestuurd door een smartphone. Levensgevaarlijk. En er zijn nauwelijks regels voor." Met een kleine update, terwijl het ding bij mensen tegen hun hart blijft zitten, maakt hij de beveiliging beter. "Je kunt hem moeilijk met een operatie gaan vervangen."

Dit laat voor Preneel zien hoe weinig interesse politici, burgers en bedrijven hebben voor de zwakke beveiliging van technologie die zo'n grote inbreuk maakt op het privéleven. Waar mensen letterlijk van afhankelijk zijn. "En ik geloof de mensen van Justitie en de inlichtingendiensten als ze zeggen dat ze er geen misbruik van zullen maken. Maar hoe lang kan ik ze geloven?"

Hij heeft een simpel voorstel. Laat elke medewerker van een geheime dienst een keylogger installeren en een camera op zijn beeldscherm gericht hebben staan. "Eens in de vijf jaar spoelen we de band terug om te zien wat ze uitspoken. Dat is toch niet onredelijk? Laat maar zien dat alles wettelijk gebeurt."