Met antidepressiva de controle kwijt

Drie jaar na de busramp in Sierre kregen zes ouderparen van verongelukte kinderen te horen dat hun bezwaren tegen de conclusies van het Zwitserse gerecht zijn verworpen. De officiële conclusie is nu dat buschauffeur Geert Michiels (34) die bewuste 13 maart 2012 in de tunnel even de aandacht verloor, mogelijk door een appelflauwte. De ouders waren van meet af aan verrast door het totale ontbreken van enig remspoor. Ze huurden met de hulp van advocaat Job Knoester het Nederlandse onderzoeksbureau Independent Forensic Services (IFS) in. Dat liet een Canadese expert de dodenrit minutieus overdoen. Zijn onderzoeksrapport laat zien hoe de autocar door twee bewuste en omslachtige stuurbewegingen in een nis in de tunnel is gedraaid en met hoge snelheid pal tegen de muur is geknald. Michiels liet zich voor een depressie behandelen met paroxetine, een antidepressivum dat in de Verenigde Staten in rechtszaken al meer dan eens in verband is gebracht met 'Prozac killings'.

En toen vloog ergens boven de Provence een Duitse piloot met 149 inzittenden achterin bewust tegen een bergflank aan.

"Naarmate meer nieuws over de vliegtuigcrash bekend raakte, vielen de gelijkenissen met de busramp me op", zegt Job Knoester bij een Nespresso in zijn woonkamer in Den Haag.

U trok op een nieuwssite heel snel parallellen.

Knoester: "De eerste link die ik zag, was dat het zo onverklaarbaar leek. Als je de eerste verhalen hoorde over de piloot, hoorde je iedereen zeggen: 'Dit was niet wat wij in hem zagen.' Dat had je ook bij de buschauffeur. Toen zei men in Marseille dat het er echt wel op leek dat hij heel bewust was gaan dalen en tegen die berg aan is gevlogen. Dat is ook steeds het idee geweest van de nabestaanden van de ramp in Sierre. Als je ziet hoe die bus heeft gereden. Dat was een doelbewuste stuurbeweging, bij herhaling zelfs.

"Toen de persconferentie in Marseille werd gegeven, was ik net met de auto aangekomen aan een gevangenis, maar ik bleef zitten om te luisteren. Na het verhaal van de Franse autoriteiten was ik ervan overtuigd dat het een kwestie van tijd zou zijn voor naar buiten zou komen dat de copiloot medicatie gebruikte. Dat lijkt nu inmiddels bevestigd."

Hoe reageerden de ouders zelf?

"Ik weet niet meer precies wie eerst wie belde, maar iedereen dacht hetzelfde: het is opnieuw gebeurd. De ouders hadden het er extra moeilijk mee, omdat er ook een groot verschil is tussen nu en Sierre. De Duitsers en Fransen lijken snel en open te willen communiceren. Ze geven de indruk er alles aan te willen doen om de waarheid te achterhalen. De Zwitsers hebben de nabestaanden die ik bijsta dat gevoel nooit kunnen geven.

"Wij hopen dat dit ergens, eindelijk, de eyeopener wordt. Ik zeg niet dát de piloot heeft gehandeld onder invloed van een antidepressivum - we wachten het onderzoek af -, maar het lijkt er allemaal wel sterk op. Ik hoop dat men onderzoek doet naar die vraag. Het zou helemaal mooi zijn als men in Duitsland zou willen natrekken of een afwijkend DNA eventueel een rol kan hebben gespeeld. Iets wat de Zwitsers hebben geweigerd. Want dat is iets van pas de laatste jaren. Mensen met een bepaalde DNA-afwijking kunnen deze medicatie niet zo goed afbreken. Het gebeurt veel trager, waardoor je schommelingen krijgt in je bloedspiegel. Dan kun je heel heftige reacties krijgen, met in het ergste geval moordneigingen.

"We weten weinig over de precieze effecten. We zien wel dat als iemand stopt met die medicatie, het risico verhoogt. Dat was het geval bij de chauffeur in Sierre. Dit is een van die grote misverstanden: dat de ouders de chauffeur iets kwalijk zouden nemen. Dat is helemaal niet zo. Zij denken dat de chauffeur eerder een slachtoffer was van zijn medicatiegebruik."

Waar ging het mis tussen de ouders en het Zwitserse gerecht?

"Ik weet niet waar de weigerachtigheid van de Zwitsers vandaan komt. In zijn algemeenheid zie ik wel dat er bij justitie een angst ontstaat om fouten toe te geven. In de zaak-Sierre is er van begin af aan niet goed gecommuniceerd. Men heeft tegenstrijdige en onjuiste gegevens verstrekt over de snelheid waarmee de autoriteiten ter plekke waren. Dan ontstaat er een wantrouwen en ik sluit niet uit dat de Zwitsers daardoor in een net zijn terechtgekomen. Zo van: 'We willen niet nog meer fouten moeten toegeven.' Dat zou een scenario kunnen zijn."

Job Knoester was de raadsman van Bauke Vaatstra, de vader van de in 1999 op haar zestiende vermoorde Marianne Vaatstra. Justitie leek de zaak allang te hebben opgegeven, maar in 2012 werden binnen een straal van 5 kilometer rond de plaats delict 8.000 mensen onderworpen aan een DNA-test. Dertien jaar na de moord kon de dader worden geïdentificeerd. "Niet mijn verdienste", zegt Knoester. "Het was Bauke zelf die altijd is blijven strijden voor de waarheid."

Hoe kwamen de Belgische Sierre-ouders bij een Nederlandse advocaat terecht?

Knoester: "Dat weet ik eigenlijk niet, want ik ken de Belgische advocatuur niet zo goed. Ik denk dat het ermee te maken heeft dat ik veel expertise heb opgebouwd in cold cases, waar je bijna altijd te maken hebt met mensen die niet tevreden zijn over het door justitie gevoerde onderzoek. Wat dan weer maakt dat ik vaak samenwerk met verschillende forensische deskundigen die net iets verder kijken. Ook in de zaak-Vaatstra hebben we samengewerkt met IFS, dat heel veel kennis van buiten naar binnen brengt.

"Ik vind dat ieder mens zich moet verdiepen in zijn eigen beperkingen. Ik hou van sportvergelijkingen. Op het EK van 1988, toen Nederland Europees kampioen werd, had iedereen het over Gullit, Van Basten en Rijkaard. De gouden driehoek. Terwijl ik vond dan Jan Wouters het genie van de ploeg was. Hij was een heel beperkte voetballer, dus pakte die de bal af en gaf die meteen aan de dichtstbijzijnde speler. Ik vond dat geniaal. Hij wist wat hij niet kon. Je moet altijd verder kijken. Luisteren."

Is de juridische strijd rond de busramp nu gestreden?

"Dat denken wij niet. Je kunt je afvragen of het farmaceutische bedrijf niet strafrechtelijk verantwoordelijk is voor wat daar is gebeurd. Twee: de Zwitsers hebben ons gezegd dat je geen onderzoek meer kunt doen op de chauffeur aangezien die dood is. Dat is onzin. Je kunt zijn DNA onderzoeken, je kunt een verdere reconstructie doen. Dus denken we nu na over een verdere beroepsprocedure. Er zijn ook ouders die zeggen: laat ons doorgaan tot bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens."

Wat is hun uiteindelijke doel?

"Als ik zie wat er allemaal over hun zoektocht wordt gezegd op sociale en professionele media, vooral in België, ben ik verbijsterd. Ik snap de weerstand tegen deze zoektocht niet. Ik snap de boosheid niet."

Wat je vaak hoort, is: 'Deze mensen moeten maar eens leren berusten.'

"Ik vind het stuitend als anderen in jouw plaats zeggen dat je moet leren accepteren. Als je je niet kunt verplaatsen in wat deze mensen hebben meegemaakt, kun je niet bepalen hoe zij dit moeten beleven. Zij hebben degene die hen het meest dierbaar was verloren, en daar bovenop een hele klas. Wat deze mensen willen, is dat alles wordt gedaan om te achterhalen hoe dit kon gebeuren.

"In de tweede plaats willen ze dat, als een oorzaak kan worden vastgesteld, gelijkaardige rampen worden voorkomen. Dat leeft bij hen heel sterk. Ik zal u eerlijk zeggen dat het vroeger ook dikwijls mijn reactie was: waarom laten die nabestaanden het niet los? Ik heb intussen zoveel nabestaanden vertegenwoordigd dat ik denk te begrijpen hoe het werkt. Men wil niet loslaten tot men het gevoel heeft dat alles is gedaan wat er kan worden gedaan."

En tussenin ontvangen deze mensen bedreigende mails?

"Ja, van mensen die vinden dat zij moeten leren loslaten. Of iemand die hen schrijft: 'God zag uw kinderen graag.' Daar krijg ik kippevel van. Ik vind: je mag er anders over denken, maar veroordeel deze mensen niet. Zet ze niet weg alsof ze kwaad bezig zijn.

"We weten sinds de jaren tachtig dat 'Prozac killings' voorkomen, in de Verenigde Staten in elk geval. Sedertdien hebben zich steeds meer van dit soort incidenten voorgedaan. Waarom wordt er niet meer tegen opgetreden? Ik zag niet zo lang geleden een mooie documentaire op de BBC waarin werd aangetoond hoe psychiaters worden gefêteerd door de farmaceutische industrie. Dat is een industrie waar miljarden in omgaan en die heeft er heel veel baat bij dat veel van deze medicatie blijvend wordt verstrekt."

In het Amerikaanse Colorado start straks het proces tegen James Eagan Holmes, de 28-jarige man die in 2012 vermomd als The Joker een dozijn mensen doodschoot en 58 anderen verwondde tijdens de première van een Batman-film. Als de ramp met de Airbus niet de eyeopener wordt voor de wereld, wordt het volgens Knoester mogelijk deze zaak. Net als bij piloot Andreas Lubitz werd in zijn woonst een halve apotheek aan gedragssturende medicatie aangetroffen.

Alleen in de VS, Canada en Australië lijkt justitie hiervoor open te staan.

Knoester: "Toch niet. We krijgen nu ook in Nederland de eerste gevallen. Binnenkort is er het tweede proces tegen Grietje S., die haar zoontje van 2 om het leven bracht en waar de discussie draait om de vraag in hoeverre ze dit deed onder invloed van haar medicatie(de rechtbank achtte de moeder in eerste aanleg schuldig, maar stuurde haar voor een jaar naar de psychiatrie in plaats van de gevangenis, DDC). Er zijn op dit ogenblik meerdere strafzaken in Nederland waarbij de problematiek speelt."

Gaan we uiteindelijk naar een verbod op bepaalde antidepressiva?

"Dat zeg ik niet. Ik vind het wel vreemd dat sporters worden getest op doping, maar een piloot of een buschauffeur niet. Dit soort medicatie kán dit effect hebben, dat weten we. Het komt ook niet vaak voor, dat is juist, maar als het voorkomt zijn de effecten echt catastrofaal. En altijd weer, of het nu gaat om de buschauffeur, de piloot of Grietje S.: de daad is volkomen out of character. Het is een plotse gedragswijziging die onverklaarbaar is, ook voor henzelf - als ze het overleven.

"We kunnen niet in een utopische samenleving leven. Risico's horen bij ons leven, maar waar je ze kunt voorkomen moet je het wel doen. Er is een ellenlange lijst van zaken waarin het verschijnsel is vastgesteld. Het onderzoeksbureau Lareb, dat over bijwerkingen van medicatie gaat, heeft recent nog gewaarschuwd."

Gaan we naar een wereld waarin je, welk beroep je ook uitoefent, dagelijkse meldingsplicht hebt voor de medicatie die je neemt?

"Ik denk dat het in elk geval aan te raden zou zijn dat mensen die deze medicatie gebruiken een DNA-test zouden laten uitvoeren. Niet ik zeg dat, hoogleraar farmacogenetica Ron van Schalk van het Erasmus-ziekenhuis in Rotterdam pleit daar al een tijdje voor. Ik denk ook dat het absoluut noodzakelijk is dat mensen die een zo verantwoordelijke baan hebben als een piloot of een buschauffeur niet alleen zo'n test ondergaan, maar ook gedwongen worden open te zijn over hun medicatiegebruik."

Waar eindigt het? De trambestuurder, de Uber-chauffeur?

"Mensen die medicijnen gebruiken krijgen via de bijsluiter informatie. Of het wel of niet raadzaam is om zich na het innemen van deze medicatie in het verkeer te begeven. Waarom vinden we dat wel normaal en vinden we het prima dat iemand onder invloed van dit soort antidepressiva in een cockpit mag plaatsnemen? Dat vind ik vreemd."