Meedoen aan het Europese defensiebeleid? De Denen gaan vandaag naar de stembus

“Heeft onze premier soms een oogje op de Oekraïense president Zelensky of is het daadwerkelijk relevant om te spreken over nieuwe tijden voor het Europese defensiebeleid?”, zo luidt een van de vragen in de stemwijzer van de Deense krant Politiken. De krant deed de afgelopen dagen duidelijk haar best lezers te betrekken bij het referendum van woensdag, wanneer de Denen mogen stemmen over de opheffing van een decennia oude vrijstelling van deelname aan het defensiebeleid van de Europese Unie.

Het referendum is onderdeel van een waaier aan politieke gevolgen van de Russische invasie van Oekraïne, die oude zekerheden in Noord-Europa op de tocht heeft gezet. Zo hebben Zweden en Finland het NAVO-lidmaatschap aangevraagd en gaan in alle Noordse landen de defensie-uitgaven omhoog.

Kopenhagen wil daarnaast zo snel mogelijk af van het Russische gas en gaan deelnemen aan het Europese defensiebeleid. Volgens premier Mette Frederiksen heeft de oorlog in Oekraïne de veiligheidssituatie in Europa drastisch veranderd en is Europese eensgezindheid op defensiegebied noodzakelijk geworden. “Historische tijden vereisen historische beslissingen”, aldus de premier.

Waar gaat het referendum precies over?

De Denen zijn binnen de EU op vier punten ontheven van Europese samenwerking. Deze zogenoemde opt-outs werden in 1993 afgesproken nadat de Denen een jaar eerder in een referendum tegen verdere Europese samenwerking (zoals overeengekomen in het Verdrag van Maastricht) hadden gestemd. In ruil voor steun werden de Denen vrijgesteld van deelname aan de euro, het justitiebeleid (inclusief immigratie), beslissingen over Europees burgerschap en het defensiebeleid. Dat laatste betekent dat Denemarken niet meedoet aan Europese militaire missies. Ook mag het niet meepraten over de gezamenlijke ontwikkeling van nieuw militair materieel.

Zijn de Denen enthousiast over het referendum?

Dat valt mee. Uit kiezersonderzoeken blijkt dat veel Denen niet weten wat precies de gevolgen zijn van het opheffen van de uitzonderingspositie. Er is ook enig cynisme over de timing van het referendum. Eerdere regeringen speelden al met het idee van een volksraadpleging over dit onderwerp, maar durfden die uiteindelijk niet aan. Volgens de Deense hoogleraar en defensie-expert Peter Viggo Jakobsen maakt de regering nu handig gebruik van de oorlogsdreiging. “De meeste partijen willen dit al heel lang en de oorlog biedt hun een uitgelezen kans om kiezers, bang geworden door de oorlog, achter het voorstel te krijgen. Maar het heeft feitelijk weinig met de strijd in Oekraïne te maken.”

Wat zijn de gevolgen?

Als het ja-kamp wint, mag Denemarken straks meepraten over de ontwikkelingen van militair materieel en meedoen met militaire missies. De EU heeft op dit moment zeven militaire missies, waaronder een trainingsoperatie in Mali en een antipiraterijmissie voor de kust van Somalië. Jakobsen benadrukt dat Denemarken ook zonder de EU al meedoet aan dit soort missies, alleen dan in andere coalities. Zo beschermt Denemarken zijn vrachtschepen tegen Somalische piraten in een door de Verenigde Staten geleide operatie. Ook de aankoop van wapens die onder EU-vlag ontwikkeld worden is geen probleem, want dat valt onder industrieel beleid. “Het is een politieke kwestie en het gaat er in wezen over hoe Denemarken zichzelf wil presenteren. Of het op dit vlak uitzonderlijk wil zijn of niet”, aldus Jakobsen.

Wat zijn de belangrijkste tegenargumenten?

In het Deense parlement zijn drie kleine anti-EU-partijen, twee rechtse en een linkse, tegen het voorstel. Zij stellen dat het onduidelijk is hoe het EU-defensiebeleid zich gaat ontwikkelen en dat Denemarken verplicht wordt mee te doen aan Europese missies in bijvoorbeeld de Centraal-Afrikaanse Republiek. De Deense Volkspartij zegt ook bang te zijn dat Europese defensiesamenwerking de NAVO, waar Denemarken lid van is, ondermijnt. Jakobsen vindt deze argumenten gezocht, onder meer omdat elk EU-land vetorecht heeft over deelname aan operaties. “Het komt erop neer dat ze tegen de EU zijn. Ze willen niet meer Europese samenwerking, behalve op economisch gebied, want daar profiteert Denemarken van.”

Wat zijn de verwachtingen?

Volgens peilingen is een meerderheid (60 procent) van de kiezers voor afschaffing van de opt-out. Tegelijk blijkt een vijfde van de kiezers nog te twijfelen. Een winst voor het ja-kamp is zeker geen uitgemaakte zaak. Bij eerdere referenda, over de euro (2000) en het Europese justitiebeleid (2015), stemde een meerderheid tegen verdergaande Europese samenwerking.