Sinds het einde van de Sovjet-Unie zijn duizenden Russische stadjes en dorpen leeggelopen. Om de vervallen huizen en paleizen te behouden, proberen achterblijvers toeristen uit de steden te lokken.
De ingestorte daken laten er geen twijfel over bestaan: het dorp dat niet kon vallen, is gevallen. Vijftien eeuwen lang was Gamsoetl een onneembare vesting voor legers die door de Kaukasus trokken. Geen veroveraar die erin slaagde om het dorp boven op de kliffen binnen te dringen.
Een imker met een grijze baard probeerde de val nog af te wenden. Abdoelzjalil Abdoelzjalilov was gedurende veertien jaar de laatste inwoner van Gamsoetl. Zijn bezittingen staan nog in zijn zandstenen huisje: een houten stellage met potten en pannen, een lade uit een van zijn bijenkasten, zijn bed met uitzicht over de vallei. Maar in 2015 stopte het hart van de imker en daarmee dat van het dorp.
Weer een Russische nederzetting van de kaart. En er zijn er al zoveel verdwenen. Sinds het einde van de Sovjet-Unie zijn volgens een overheidsschatting al meer dan 23.000 Russische plaatsen leeggestroomd.
15 eeuwen onoverwinnelijk
Ze gaan op dezelfde manier ten onder als Gamsoetl; er komt geen druppel bloed aan te pas. Na vijftien eeuwen van onoverwinnelijkheid liepen de inwoners van Gamsoetl gewoon weg. Het kronkelende bergpad af, langs de waterput, door het bos waar ze elke zomer bessen plukten, richting het beton van de stad. Op zoek naar een baan als taxichauffeur, bouwvakker, markthandelaar.
Tal van Russische dorpen verliezen nu, dertig jaar na de sluiting van de staatsondernemingen van de Sovjet-Unie, hun allerlaatste inwoners. De snelle bevolkingsafname buiten de steden die toen op gang kwam, is nooit gekeerd. Door een dalend geboortecijfer en bezuinigingen op nutsvoorzieningen blijven er steeds minder mensen over in de provincie, voor velen de bakermat van de Russische cultuur.
Wat de inwoners van Gamsoetl achterlieten, is een nieuw Machu Picchu in de Russische Kaukasus. Een ruïnedorp boven op een berg met sporen van een vertrokken beschaving, al vertrok die geen vijf eeuwen geleden, zoals in de beroemde Peruaanse bergstad, maar iets meer dan vijf jaar geleden. De sierbogen, galerijen en veranda’s ademen vergane grandeur en gaan langzaam op in de natuur.
Toch zijn er weer mensen in het dorp. Russen met rugzakken klimmen door de steile straatjes. Ze kijken nieuwsgierig rond in de verblijven van de vertrokkenen en poseren voor de ruïnes. Boven de woningen zonder daken, tussen de zwaluwen, zoemen drie drones.
Vlucht naar de stad
De komst van toeristen naar Gamsoetl is het werk van Zaoer Tsocholov, een Rus die de vlucht naar de stad probeert te stoppen in de provincie Dagestan – zo’n vijftig bergdorpen zijn hier al volledig verlaten. Vanuit zijn eigen bergdorp organiseert Tsocholov excursies naar Gamsoetl – te voet, te paard en achter op de crossmotor. “Toerisme is onze enige kans”, zegt hij op de veranda van een gloednieuw pension in Tsjoch, zijn geboortedorp, dat hij wil redden van de ondergang.
Tsjoch ligt tegen een andere bergwand in de vallei en loopt ook leeg. Sinds de sluiting van de collectieve veehouderij en fruitteeltbedrijven vertrekken mensen naar Machatsjkala, de provinciehoofdstad aan de Kaspische Zee die is verdubbeld in inwoneraantal, of naar het almaar uitdijende Moskou. De helft van het dorp lijkt al op Gamsoetl. In een ingestort paleis woekert in alle vertrekken onkruid en speurt een vrouw op haar knieën naar plantjes voor in de soep. In de andere helft van het dorp is nog leven – van de ruim duizend inwoners van twee decennia geleden zijn er nog ongeveer 300 overgebleven.
Om de trend te keren, renoveerde Tsocholov een ingevallen 19de-eeuwse koopmansvilla en bouwde die om tot een pension met veranda’s die uitkijken over de vallei. Het pension trekt zoveel toeristen dat Tsocholov begonnen is met de renovatie van andere gebouwen voor nieuwe slaapvertrekken. De bakker, de dorpskantine en de winkel profiteren van de gasten.
“Ik wil onze bevolking laten zien dat het dorp te redden is”, zegt Tsocholov, wiens vijf broers en zussen naar de stad verhuisden. “Drie jaar geleden zei iedereen dat mijn project zou mislukken, maar nu begrijpen mensen dat er een toekomst is.”
Sommige medewerkers van het pension vestigen zich in Tsjoch. Een veteraan uit de Eerste Tsjetsjeense Oorlog verzorgt excursies naar Gamsoetl, een fotograaf uit Pskov doet karweitjes bij het pension. Vrijwilligers komen zaterdag bij elkaar om het dorp op te ruimen.
Uitgereisde jihadisten
Uit andere bergdorpen arriveren mensen om zich door Tsocholov te laten adviseren bij het oprichten van eigen toeristenverblijven. Sommigen krijgen van de overheid een startsubsidie, zoals Tsocholov die ook kreeg. De nieuwe ondernemers worden geholpen door het verbeterende imago van Dagestan, dat de afgelopen twee decennia vooral bekendstond om terrorisme en speciale operaties door de veiligheidsdiensten. Mede door het massale vertrek van jihadisten vanuit de Kaukasus naar voormalig IS-gebied is het geweld hier afgenomen. Russen uit de grote steden reizen nu af naar de Dagestaanse natuur en cultuur, die met woeste gebergten en islamitische tradities sterk afwijken van andere Russische provincies.
Met uitzicht op de zonsondergang in de vallei vertelt Tsocholov wat er op het spel staat. Urenlang doceert hij over de rijke geschiedenis van zijn dorp aan de Zijderoute, de zware slagen die Tsjoch heeft doorstaan, de kunstenaars, zilversmeden en worstelkampioenen die het dorp heeft voortgebracht. Die geschiedenis wil hij bewaken. “Ik vind het belangrijk om naar de begraafplaats te gaan. Dat geeft een besef van al die generaties die dit dorp hebben gebouwd en beschermd. We mogen deze rijkdom niet zomaar opgeven.”
