Lasciate ogne speranza voi ch'intrate

We blijven er een puinhoop van maken en zondigen dat het een lieve lust is, maar volgens de eigen berichtgeving op de website van het Vaticaan heeft Hij zijn oude plannen nog lang niet opgeborgen. De barmhartige liefde Gods is nog altijd even groot en de redding nog steeds nabij. Eens, wanneer de tijd rijp is, zal Hij zijn Zoon zelfs laten terugkeren. Er komt een eind aan ons aardse tranendal, de doden staan op uit hun graf en de mens ontwaakt uit de nachtmerrie van zijn geschiedenis. Dan zal Gerechtigheid voorgoed geschieden. Lichaam en ziel worden herenigd en alle sociale, economische, criminele en existentiële ellende is voltooid verleden tijd. De volle waarheid wordt geopenbaard en de Redder zal ons nooit meer verlaten; de schepping heeft haar doel bereikt. Helaas mag niet iedereen dergelijke blijde verwachtingen koesteren, want "de leer van de kerk bevestigt het bestaan van de hel en haar eeuwige duur". Ook die paragraaf uit de Romeinse catechismus staat nog steeds online. Verstokte ongelovigen en andere zondaars die maar niet tot inkeer komen, hebben er namelijk zelf voor gekozen. Ze krijgen ook geen kaartjes voor het vagevuur, waar tenminste nog louterende doorgroeimogelijkheden bestaan richting hemel. Voor wie zichzelf verdoemd heeft kunnen er hoegenaamd geen betere tijden aanbreken. "En het is deze staat van het zichzelf definitief uitsluiten van de gemeenschap met God en de gelukzaligen die men aanduidt met het woord 'hel'. [...] De zielen van hen die sterven in staat van doodzonde dalen onmiddellijk na de dood af in de hel, waar zij de straffen van 'het eeuwige vuur' ondergaan."

In vroeger tijden, toen katholieke webmasters nog geen dubbele aanhalingstekens mochten gebruiken, was de hel wel meer dan een "woord" om een "staat" aan te duiden. Ze was vooral een afschrikwekkend concrete plaats, een diepe, donkere afgrond in het binnenste der aarde waar Lucifer het bevel voerde over zijn duivels en de verdoemden onophoudelijk werden belaagd met brandende zwavel, pek en spiesen. Aanvankelijk liepen verloren zielen van allerlei kaliber elkaar in dit strafkamp nog danig voor de voeten, maar aan dat rommelige vooruitzicht werd in de loop der Middeleeuwen gauw een einde gemaakt. De theologen van de scholastiek raakten het er uiteindelijk over eens dat zo'n promiscuïteit onmogelijk Gods bedoeling kon zijn. Zelfs niet in een verderfelijk oord als de hel. Waarom zou Hij per se willen dat ongedoopte zielen als die van baby's en grote antieke wijsgeren in exact hetzelfde schuitje zaten als moordenaars, verkrachters, bedriegers en verraders? Mocht het er daar beneden in afwachting van het laatste oordeel alvast niet wat ordelijker en rechtvaardiger toegaan?

Zo kreeg de hel de uiterst rationele en complexe architectuur van Dantes veertiende-eeuwse Inferno uit de Divina Commedia: een gigantische onderaardse stad in de vorm van een trechter, opgebouwd uit negen streng gecompartimenteerde kringen die van kwaad naar erger leiden tot het middelpunt van de aarde. De verdoemden komen na hun laatste adem direct terecht in de voor hen meest geschikte zone, waar hun een zo toepasselijk mogelijke straf wacht. De slappelingen bijvoorbeeld, die bij leven op geen enkel moment partij hebben gekozen, hollen er onafgebroken achter een nietszeggende vlag aan. Wellustelingen "die hun verstand onderwierpen aan hun begeerte" worden de hele tijd afgebeuld in een vreselijke wervelwind. Vleiers zwemmen in een bad van drek en waarzeggers moeten hun hoofd achterstevoren op hun romp dragen. Zielen van zelfmoordenaars, die door hun dood immers te kennen gaven dat zij het mens-zijn niet verdroegen, worden dan weer zonder pardon omgetoverd tot zielig kreunende struiken.

Maar die specifieke folteringen zijn in feite niet meer dan opties, staaltjes van middeleeuws theologisch raffinement. De basisstraf, de allerergste kwelling waar niet één verdoemde aan ontsnapt, is de afwezigheid van elke hoop. Het is de enige straf die wordt aangekondigd in de laatste zin van het opschrift boven de hellepoort, de bekende aanhef van Dantes derde canto: "Door mij gaat men binnen in de stad van pijn, door mij gaat men naar het eeuwige lijden, door mij gaat men tot de mensen die verloren zijn. Rechtvaardigheid bewoog mijn hoge Maker: ik ben het werk van de goddelijke Macht, de hoogste Wijsheid en de eerste Liefde. Al wat vóór mij werd geschapen was eeuwig, en ook ik blijf eeuwig voortbestaan. Laat alle hoop varen gij die hier binnentreedt!"

Over de betekenis en consequenties van dit fameuze helse bevel valt ook zeven eeuwen later nog steeds uitgebreid te speculeren. Ook in een wereld die lang niet meer onverdeeld gelooft in een God, in de onsterfelijkheid van de ziel, de straffen en beloningen van het hiernamaals en de mogelijkheid van een verlossende eindtijd. Wat heeft het bijvoorbeeld precies te betekenen wanneer een hip en hedendaags auteur als Bret Easton Ellis de cruciale boodschap uit Dantes Inferno recycleert in de eerste zin van een keihard antimetafysisch boek als American Psycho? De woorden ABANDON ALL HOPE YE WHO ENTER HERE staan er nog in bloedrode graffiti op een muur gekrabbeld, gewoon op de hoek van twee grote straten in New York anno 1991. En vierhonderd bladzijden later maakt seriemoordenaar Patrick Bateman een al even dantesk einde aan zijn verhaal met de beschrijving van een chique bar in Wall Street: boven een van de met rood fluweel behangen deuren leest hij het opschrift THIS IS NOT AN EXIT.

Voor neoliberale denkers als Francis Fukuyama, die een jaar na American Psycho opschudding veroorzaakte met zijn boek The End of History and the Last Man, valt er inderdaad al enige tijd hoegenaamd niets radicaals meer te hopen. Mensen met revolutionaire en andere utopische aspiraties zouden beter hun huiswerk maken, vindt hij, want het Einde van de Geschiedenis is in zijn analyse zowaar al aangebroken. In de consensus van de liberale democratie zijn volgens Fukuyama "alle echt grote vragen beantwoord", we moeten alleen met z'n allen durven te erkennen dat "het Goede Nieuws is gekomen" en dat het resterende onrecht binnen de reeds gerealiseerde moderne democratieën slechts te wijten is aan een "onvolledige implementatie van de tweelingsprincipes vrijheid en gelijkheid". Wie met zulke optimistische analyses niet gediend is, alternatieve vooruitzichten niet zomaar wil laten varen en het deurtje van die trendy bar in Wall Street alsnog wil openbeuken, leze voor het slapengaan beter een stukje uit het onvolprezen boek Eurotaoïsme van Peter Sloterdijk: "In de toekomst moeten we particuliere hoop onder het biechtgeheim brengen en in het geval van publieke hoop met gevangenisstraffen dreigen. Wie werkelijk hoop heeft, moet die in zichzelf begraven, zo diep hij kan - want alleen als stille kracht zal hoop behulpzaam zijn; alleen dan wordt zij niet opgenomen in causale reeksen die tot catastrofes leiden; alleen dan draagt zij niet bij tot mobilisaties van ondernemingen tegen beter weten in."

Piet Joostens

De allerergste kwelling waar niet één verdoemde aan ontsnapt, is de afwezigheid van elke hoop