Kunnen de VS of Iran niet helpen, of Saoedi-Arabië? Of is deze olieprijs onvermijdelijk?

Paniek op de markten voor olie en gas. De prijzen explodeerden na de aankondiging van een mogelijke boycot van Russische olie. Daarbij komt nog eens de dreiging van Rusland de gasvoorziening naar Europa af te snijden. Wat zijn de gevolgen van de extreem hoge prijzen?

Hoe uitzonderlijk is de stijging van de olieprijs van maandag? Het oude record is toch nog niet gebroken?

Dat klopt. In de zomer van 2008 tikte de olieprijs 148 dollar aan. Maandagochtend bereikte de olieprijs een piek van 139 dollar. Het grote verschil met toen is dat de euro nu veel zwakker is. Reken de olieprijs in dollars om naar euro’s (de munt waarin bijvoorbeeld consumenten hun benzine afrekenen) en het beeld verandert radicaal. In 2008 kostte een vat olie omgerekend ongeveer 90 euro per vat, nu bijna 120. Dat is ook te merken aan de brandstofprijs. Die breekt record na record: vanaf dinsdag is de adviesprijs 2,40 euro. Dat is 6 cent hoger dan maandag.

Zijn er alternatieven voor de Russische olie?

Niet direct. Landen die behoren tot het oliekartel Opec hebben nu al moeite om aan de vraag te voldoen. Dus daar valt weinig te halen.

En Iran? Het lijkt erop dat dit land binnenkort mogelijk weer meer olie mag exporteren. Gaat de prijs dan omlaag?

Vorige maand lieten de Verenigde Staten doorschemeren dat een hernieuwde atoomdeal met Iran in zicht is. Een akkoord tussen Washington en Teheran betekent dat de Amerikaanse sancties waarschijnlijk deels worden opgeheven. Iran kan dan meer olie uitvoeren. Volgens energieagentschap IEA kan het land op relatief korte termijn 3,9 miljoen vaten olie per dag produceren. Iran exporteert nu al 2,5 miljoen vaten, dus er is ruimte voor 1,4 miljoen extra vaten. Dit zal de prijs dempen, al wordt het gat door het wegvallen van de Russische olie niet gedicht.

“Het is bovendien de vraag of Iran genegen is extra olie op de markt te brengen”, zegt energie-analist Hans van Cleef van ABN Amro. “Want het is close met Rusland, en het krijgt nu al genoeg geld binnen dankzij de hoge olieprijs.”

Schalieolie uit de Verenigde Staten dan?

De VS drijven bijna letterlijk op een enorme olieplas. Als ze erin slagen de productie van schalieolie op te voeren, kan dat dagelijks 3 miljoen vaten extra opleveren. Maar op die extra productie hoef je eigenlijk niet te rekenen, stelt analist Jos Versteeg van TheodoorGilissen. Na de wilde oliejaren onder president Donald Trump heeft diens opvolger Joe Biden de winning van dit type olie beperkt.

Directeur Coby van der Linde van het Clingendael International Energy Programme (Ciep) zegt ervan te schrikken dat er hardop wordt nagedacht over een boycot van Russische olie “zonder dat men zich afvraagt of de verschillende oliesoorten wel zo gemakkelijk kunnen worden uitgewisseld zonder grote gevolgen voor de voorzieningszekerheid. Want dat is echt niet zo simpel.”

Saoedi-Arabië dan?

Dat heeft grote reserves, het voert al veel olie uit naar Europa en is geen voorstander van al te hoge prijzen. Dure olie verdient lekker, maar vroeg of laat gaat de wereld op zoek naar alternatieven, weten de Saoedi’s. Dit gebeurde tijdens de oliecrisis in de jaren zeventig: toen ‘nieuwe’ olie werd gevonden in de Noordzee en Alaska. Na de hoge olieprijzen in 2008 kwam Amerikaanse schalieolie in zwang. “Saoedi-Arabië verliest hierdoor vroeger of later marktaandeel”, zegt analist Versteeg. Hij denkt daarom dat dit land uiteindelijk de kraan zal openzetten.

Ook de gasprijs piekte maandag. Heeft dat dezelfde oorzaken als de prijsstijging van olie?

Deels. Het feit dat er wordt gesproken over een boycot van Russische olie, voedt de angst in de markt dat die er ook zal komen voor gas, denkt energie-analist Klaas Dozeman van BCI, dat middelgrote bedrijven adviseert over het kopen van energie. Daarnaast is de oorlogssituatie in Oekraïne zelf aanleiding om te vrezen dat de toevoer daar zal stokken. De aanval op de kerncentrale in Zaporizja, die een groot deel van de elektriciteit in het land opwekt, maakt dat Oekraïners het gas zelf heel hard nodig hebben.

De prijs van gas dat in april geleverd moet worden, schoot maandagochtend richting de 300 euro per megawattuur. Dat is een stijging van 60 procent ten opzicht van vrijdag en zo’n vijftien keer meer dan vorig jaar rond deze tijd. Kort daarna daalde de prijs tot rond de 250 euro, en zo bleef die de hele dag met tientallen euro’s heen en weer slingeren. Om aan het eind van de dag tegen de 215 euro te eindigen.

Welke bedrijven kopen en verkopen er nu gas?

“Je ziet dat bedrijven die dit weekend hebben besloten dat ze per se gas moeten hebben, daar op zo’n maandagochtend enorme prijzen voor betalen”, zegt Dozeman. “Als die hun deals hebben gesloten, zakt de prijs ook weer een stuk terug. Wat dat betreft is de prijs aan het eind van de dag meer representatief.” Aan de verkopende kant zitten bedrijven die iets meer gas hebben ingekocht dan ze nu nodig hebben, dat kunnen bijvoorbeeld energiemaatschappijen zijn, die gas over hebben na de zachte winter. Maar Dozeman is ervan overtuigd dat er vooral ook veel speculanten in de weer zijn, die nu enorme bedragen verdienen. “Die weten dat er dit soort pieken optreden en hebben vorige week gas gekocht dat ze nu weer verkopen.”

Wat betekenen deze prijzen voor de economie in Europa en in de wereld?

Simpel: er is bijna geen bedrijfstak die niet wordt geraakt door hoge energieprijzen. Elke keer als een vat dollar voor langere tijd 20 dollar duurder wordt, remt dit de economische groei in Europa met 0,6 procent, stelt Goldman Sachs. Sinds 1 januari steeg de olieprijs met ongeveer 40 dollar. Dat betekent 1,2 procent minder groei.

Zo’n schok in prijzen zal tot ver buiten Europa te voelen zijn. Want als Europeanen bereid zijn meer te betalen voor brandstof, raakt dat ook de industrie elders. Spannend is bijvoorbeeld om te zien wat de impact is van de recordprijzen op de wereldwijde handel in vloeibaar aardgas (LNG). Europa zou via LNG-terminals ongeveer de helft van het jaarlijkse gebruik kunnen binnenhalen. Maar het meeste LNG dat wereldwijd wordt geproduceerd is via langetermijncontracten verkocht aan Aziatische landen. Maar, zegt Machiel Mulder, hoogleraar energie-economie in Groningen “nu de prijzen voor gas zo hoog zijn, wordt het voor bepaalde fabrieken in Azië lucratiever om hun gascontracten te verkopen en de productie terug te schroeven”.

Als dat soort mechanismen zich voordoen, zal de economie dus hard afkoelen. En daardoor zal uiteindelijk ook weer de prijs van energie dalen. Analist Versteeg: “Het oude gezegde geldt nog steeds: de beste remedie tegen een hoge olieprijs is een hoge olieprijs”.

Kunnen overheden dan wat doen om het leed te verzachten?

Overheden hebben wel instrumenten in handen om iets aan de prijzen te doen. Zo kunnen regeringen de accijns op benzine verlagen, net als de belasting op gas en elektriciteit. Maar uiteindelijk heeft dat vooral een prijsopdrijvend effect. Het fundamentele probleem – er is relatief te weinig energie beschikbaar – wordt er niet mee opgelost. “Je wilt toch vooral dat er minder energie wordt gebruikt of dat er andere alternatieve energie voor handen komt”, zegt de hoogleraar Mulder. Overheden zouden volgens hem dus vooral moeten proberen om alle bureaucratische obstakels weg te nemen die de toekomstige energievoorziening kunnen bedreigen. “Wie een LNG-terminal wil aanleggen, moet veel vergunningen aanvragen, zorg dat dat allemaal zo snel mogelijk wordt afgehandeld.”

Dus zo snel mogelijk overstappen op duurzame energiebronnen?

Dat sowieso. Al is het maar omdat het klimaat niet wacht. En ook als het om de prijs gaat. Kijk maar eens naar de Europese elektriciteitsprijzen voor dinsdag. Per megawattuur (de maat waarin de industrie rekent) betalen afnemers in Duitsland ruim 410 euro. En Noord-Zweden, dat bijna volledig draait op CO2-arme stroom uit waterkracht en wind? 16 euro.

“Maar als het over duurzame energie gaat, heb ik soms het idee dat mensen denken dat we al in de toekomst leven”, zegt Coby van der Linde van Clingendael. Ook zij vindt dat de wereld snel van de fossiele brandstoffen af moet zien te komen. “Alleen zover zijn we nog lang niet.” Zij wijst erop dat het echte antwoord het einde van de oorlog is. En daarvoor zal onderhandeld moeten worden. “Dan moet iedereen wat op tafel laten liggen en ontstaat er een nieuwe realiteit.” Ook veel handelaren zien daar blijkbaar een grote kans. Want zodra maandag duidelijk wordt dat Russen en Oekraïne in Antalya om de tafel zullen gaan zitten, zakt de gasprijs weer iets terug.