Komt ooit de twintigste coronaprik, en moeten we leren leven met lockdowns? Tijd voor nieuwe perspectieven

Coronamaatregelen worden om de haverklap bijgestuurd, overlegcomités vervroegd. Intussen voorspellen experts dat corona nog zeker tot in 2023 zal opspelen. De hoogste tijd voor nieuwe perspectieven. ‘Je kunt een epidemie niet eventjes wegmanagen.’

Moeten we naar een meer Aziatisch samenlevingsmodel?

“Herinnert u zich hoe we in de luchthaven soms meewarig naar Aziaten met hun mondkapjes stonden te kijken? Wel, dat zijn wij straks”, voorspelt professor gezondheidspsychologie Omer Van den Bergh (KU Leuven). Van den Bergh treedt daarmee microbioloog Bruno Verhasselt (UZ Gent) bij. Die stelde vorige week in De Tijd dat een meer Aziatische levenswijze niet slecht zou zijn.

Maar wat houdt dat dan precies in? Wel, in de eerste plaats dus dat we onze voorraad mondmaskers best blijven aanvullen. “Het is intussen zo’n onderdeel van ons dagelijks leven geworden, dat we het gewoon zijn gaan vinden. Op plaatsen waar we besmettingsrisico vermoeden – zoals wanneer je met veel mensen bij elkaar bent in afgesloten ruimten – zal het niet ongewoon zijn dat mensen een mondmasker opzetten.”

“We zijn ons ook bewuster geworden van andere besmettingsrisico’s zoals voor verkoudheden. Ik vermoed dat ook dan weleens een mondmasker bovengehaald zal worden. Alleszins toch nog voor een tijdje”, zegt Van den Bergh.

Toch: toen op 1 oktober de mondmaskerplicht in winkels en de horeca verviel, was er tegen 12 uur ‘s middags nauwelijks nog eentje te bespeuren. Opgelucht duwden we die rechthoeken met elastiekjes zo diep in onze zakken dat alleen een speleoloog ze nog had kunnen vinden.

“Op dat moment was de risicoperceptie niet meer groot. Maar op momenten en plaatsen die we als risicovol waarnemen – en mensen verschillen op dat punt – zullen we ook in de toekomst nog een hele tijd teruggrijpen naar wat we als een vertrouwd beschermingsmiddel zijn gaan zien”, zegt Van den Bergh, die covoorzitter van de ad-hocwerkgroep Psychologie en Corona is.

“Wanneer we met honderden wildvreemden uren aan een stuk op elkaar gepakt gaan zitten in het vliegtuig, bijvoorbeeld. Of wanneer we in woon-zorgcentra op bezoek gaan, met ouderen en kwetsbaren in contact komen. De meeste mensen beseffen nu dat Aziatische toeristen gewoon op ons vooruitliepen: zij hadden al veel meer ervaring met virussen dan wij.”

Staat ook vooraan in het handboek ‘Leven met Covid-19’: minder handen geven, meer afstand houden. “Het verbaast me hoe stevig het al in onze gewoonten ingebakken zit”, zegt Ignace Glorieux, professor sociologie aan de VUB en expert in hoe wij onze vrije tijd besteden. “In het begin van de pandemie is de vraag mij uiteraard ook al gesteld: gaat dit virus veranderen hoe wij op lange termijn met elkaar zullen omgaan. Toen zei ik nee. Dat we zo’n nood aan sociaal contact hebben, dat we heel snel weer in oude gewoonten zouden gaan vervallen.”

Maar intussen weet hij dus beter. “Ik pak zelfs mijn eigen kinderen niet meer spontaan vast wanneer ze op bezoek komen. Dat was wel confronterend. Elkaar een hand geven, zeker aan wildvreemden: wie doet dat nog? Die reflex is weg. Je ziet het ook in de supermarkt, let maar eens op.”

“Kom je daar te dicht bij een ander, dan zet die spontaan een stapje achteruit.”

Misschien stevenen we daardoor ook op langere termijn wel op een maatschappij af die sterieler en ‘smetvrezeriger’ zal zijn, denkt hij. Niet dat we hier ooit kinderen afgeschermd in individuele plastic bubbels gaan zien, zoals in Filipijnse scholen. Zoiets hebben we nooit gedaan en er is geen enkele reden om aan te nemen dat we in de toekomst zulke drastische maatregelen zullen nemen.

Maar het zal volgens Glorieux nog wel even duren voor we bijvoorbeeld opnieuw zonder nadenken de stang in de metro zullen vastgrijpen, zonder te gruwelen bij het idee wie die voor ons allemaal al bepoteld heeft en wat er allemaal aan vastkleeft. Het zal ook nog wel even duren vooraleer we onze spectaculair toegenomen sofa-tijd weer voor een actiever sociaal leven zullen inruilen.

“De knaldrang waar we deze zomer de mond van vol hadden, die is er toch niet echt uitgekomen. We hebben de afgelopen twee jaar zoveel thuis gezeten, dat het onze tweede natuur is geworden.”

Maar, zegt Glorieux, hij blijft er wel van overtuigd dat alles uiteindelijk ook terugkomt. Zelfs met duizenden op massa-events rondhossen. Sommigen zullen er geen boodschap aan hebben, anderen zullen een blijvende bezorgdheid of zelfs angst overhouden aan de pandemie.

“Maar de samenhorigheid die je daar ervaart, de kracht die er van een massabijeenkomst uitgaat, uiteindelijk gaan we dat weer opzoeken. Onze behoefte is niet verdwenen, het is de gewoonte die we nu even kwijt zijn.”

Zullen we ooit een twintigste coronaprik moeten laten zetten?

Ziedaar de vraag waarop niemand vandaag kan antwoorden. Of zoals vaccinoloog Pierre Van Damme (UAntwerpen) het eerder al stelde: “Het kan best zijn dat die derde dosis een vervollediging is, die ons jarenlange immuniteit biedt. Vergelijk het met het vaccin tegen hepatitis B: na de twee basisvaccins heb je iets later nog een derde vaccin nodig om de bescherming te vervolledigen.”

Maar het kan dus evengoed zijn dat er wel degelijk meer herhalingsprikken nodig zullen zijn.

We focussen er vandaag misschien ook iets te hard op, vindt viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven). “Ik heb pas mijn vijfentwintigste inenting tegen influenza gehad. En er is niemand die het problematisch vindt dat je jaarlijks tegen de griep gevaccineerd moet worden. Zal dat voor covid-19 ook nodig zijn? Wie weet. Wie weet zullen het griepvaccin en dat tegen covid-19 in de toekomst zelfs in één spuitje zitten. Maar dat valt vandaag nog niet te voorspellen.”

Hoe dat kan terwijl studies uitwezen dat de vaccins tot 95 procent effectief zouden zijn? Niet vergeten dat die vaccins ontwikkeld zijn op de Wuhanstam van het virus, zegt Van Ranst. Intussen zitten we enkele varianten verder. “En die opmerking wil ik wel maken”, zegt de viroloog: “technisch gezien is het vijf minuten werk om de vaccins aan die nieuwe varianten aan te passen. Wat zeg ik, twee minuten. Het is een kwestie van een code aan te passen op een computerscherm. Dat mogen de vaccinfabrikanten me toch nog steeds eens uitleggen, waarom men daar zolang mee wacht.”

Al die onzekerheid samen heeft ervoor gezorgd dat het vertrouwen in vaccins een knauw heeft gekregen, en niet alleen bij wie zich niet heeft laten vaccineren. Het vertrouwen in vaccins is inderdaad gezakt tijdens de laatste weken, maar nog niet dramatisch, zegt gezondheidspsycholoog Van den Bergh. “Het is wel een teken dat er veel meer duidelijke communicatie nodig is over de vaccins, en dan liefst ook via visuele middelen. Ik begrijp bijvoorbeeld niet waarom de overheid niet meer grafisch communiceert: in de plaats van verbaal uit te leggen dat de vaccins werken, toon je best eenvoudige grafieken met bijvoorbeeld 100 mannetjes en geef je met verschillende kleuren aan welk percentage van de gevaccineerde bevolking op intensieve zorg belandt en welk percentage van de niet-gevaccineerden. Daardoor kunnen mensen zelf in één oogopslag het verschil zien, wat meer aanzet tot nadenken.”

Rabiate antivaxers zul je zo ook niet overtuigen, geeft Van den Bergh toe, maar twijfelaars mogelijk wel. Ook Van Ranst is niet gealarmeerd door een verminderd enthousiasme voor eventuele herhalingsprikken.

“Net zoals de griepspuiten zullen die dan toch vooral op de risicogroepen zijn gericht. Haal je geen herhalingsprik, dan is dat je eigen verantwoordelijkheid. Dat is anders dan vandaag: nu hebben we nog de collectieve verantwoordelijkheid om onze ziekenhuizen niet te doen crashen. Dat gevaar zal na verloop van tijd afnemen. Dat is in feite nu al afgenomen, alleen ligt de grens van wat die ziekenhuizen aankunnen vandaag ook veel lager dan tijdens de eerste golf. De bedden staan er nog wel, maar het personeel is zo massaal uitgevallen, dat we vandaag veel sneller op een overbelasting afstevenen. Een slechte combinatie met deze deltavariant, die veel besmettelijker is dan het virus waarmee we in de eerste golven te maken hadden.”

Moeten we ons neerleggen bij een of twee lockdowns per jaar?

Hier is goed nieuws: nee. Wat niet wil zeggen dat we vandaag aan onze laatste set maatregelen toe zijn. Experts als Steven Van Gucht, hoofd virologie bij Sciensano, en coronacommissaris Pedro Facon spraken al over 2023 als richtdoel voor een wat normaler leven samen met het virus. “Tot dan zal het virus blijven golven en zullen de heropflakkeringen ons stress bezorgen”, zegt Facon. Wereldvermaard viroloog Peter Piot voorspelde afgelopen weekend in De zevende dag zelfs dat we in de winter nog drie à vijf jaar met mondmaskers zullen rondlopen. Maar dat is uiteraard nog een heel verschil met het op slot doen van hele sectoren.

Wanneer die dreiging echt weg zal zijn, valt niet te voorspellen. “Begin vorig jaar had ik geantwoord: na twaalf weken. Met de kennis van dat moment was dat wetenschappelijk volledig onderbouwd en het meest verantwoorde antwoord denkbaar. Zo verlopen griepepidemieën, RSV en SARS-Cov-1 namelijk ook”, zegt Van Ranst. “Vandaag weten we natuurlijk dat we met een totaal nieuw virus te maken hebben en dat we ons een paar jaar zullen moeten weren in plaats van een paar maanden.”

Zeker is wel dat Covid-19 zich op een dag griepachtig zal gedragen, zegt Van Ranst. Hoe we ons dat precies moeten voorstellen? “Als een klein berichtje, onderaan pagina 13 van de krant”, zegt het hoofd van het Leuvense Rega-instituut. “Het zal een seizoensvirus worden. Er zullen nog steeds mensen ziek worden en er zullen mensen aan sterven, maar dat zal niet meer op pagina 1 van de krant staan.”

“We zullen weten wat we moeten doen om het niet te krijgen, namelijk contact vermijden met anderen - zoals we ook weten dat dat de manier is om geen griep te vatten. Maar net zoals bij de griep gaan we niet bereid zijn om dat te doen. We will take our losses.

“Ook bij dit virus is het utopisch te denken dat het ooit zal verdwijnen. Er zal altijd een dierlijk reservoir zijn: vogels voor de griep, vleermuizen voor Covid-19. De virussen vinden daar hun oorsprong en het is uiteraard onmogelijk om al die dieren eventjes uit te roeien om definitief van dat virus verlost te zijn.”

Zullen we onze gezondheidszorg anders moeten organiseren?

En dan denken we in de eerste plaats aan de ziekenhuizen. Een structureel andere organisatie is daar ook na twintig maanden in crisismodus niet in zicht. En dat hoeft ook niet, zegt Marc Van Ranst. Aangezien er nog steeds van uitgegaan wordt dat iedere komende golf lager zal uitvallen dan de voorgaande, zal ons ziekenhuissysteem dat aankunnen en hoeven er geen ingrijpende aanpassingen te gebeuren. “Wij hebben de capaciteit. Echte opschalingen zijn hier niet nodig. Dat zijn oefeningen die enkele buurlanden wel zullen moeten maken.”

Wel aan de orde is het debat over wie voorrang heeft op intensieve zorg. Vandaag zijn dat patiënten die aan covid lijden. Wie een hersenbloeding krijgt of slachtoffer is van een zwaar ongeval, komt uiteraard ook nog steeds op de intensieve verzorging terecht. Maar alle ingrepen waarbij de patiënt mogelijk op de ic kan terechtkomen en die uitgesteld kúnnen worden, worden nu daadwerkelijk zoveel mogelijk uitgesteld. Opnieuw.

“Dat is een debat dat we heel snel zullen voeren”, voorspelt gezondheidspsycholoog Omer Van den Bergh. “Ik vermoed dat we niet gaan blijven aanvaarden dat andere zorg wordt weggedrukt.” Zeker niet nu duidelijk is wie er met covid op intensieve zorg terechtkomt: wie niet gevaccineerd is, heeft zeven keer meer kans om er te belanden dan wie wel ingeënt werd. “En natuurlijk is het ieders recht om te bepalen wat er in je lichaam gespoten wordt, maar zodra de ander er nadeel van begint te ondervinden, dan verandert dat de discussie.”

En dus, zegt Van den Bergh, zal het niet lang meer duren voordat ook wij het over verplichte vaccinatie zullen hebben. Momenteel heeft in West-Europa alleen Oostenrijk al de prik verplicht gemaakt, maar bijna alle landen worstelen met dezelfde vraag.

“Een ethisch oordeel wil ik niet uitspreken. Maar we weten uit ervaring wel dat de weerstand tegen vaccinatie vreemd genoeg kan milderen, wanneer ze verplicht wordt. We hebben dat onder meer gezien bij de New York Police Department en United Airlines. Daar was in eerste instantie weerstand tot in de rechtbank, toen het personeel verplicht ingeënt moest worden. Maar die verdween ook heel snel. Dat valt uit de literatuur perfect te verklaren: wij zijn als mensen risicoavers, en dat neemt toe wanneer we zelf verantwoordelijk zijn. Maar wanneer een ander beslist wat we moeten doen, wordt die verantwoordelijkheid ons uit handen genomen. Dat mechanisme kan een rol gaan spelen.”

Hoe zorgen we ervoor dat we niet met z’n allen mentaal crashen?

Toekomstperspectief, zegt Omer Van den Bergh. We hebben dringend nood aan een groter kader en aan toekomstperspectief. “We zien in onderzoek dat de onzekerheid van mensen aan het toenemen is, en het geloof in het beleid aan het dalen. Dat wordt in de hand gewerkt door het ad-hocbeleid van vandaag. Gouverneurs die deze week autonoom beslissingen namen waardoor je in de ene stad wel nog een kerstmarkt zou kunnen bezoeken en in de andere niet. We huppelen van vervroegd overlegcomité naar vervroegd overlegcomité, en telkens is het afwachten welke maatregelen er nu weer zullen volgen.

“Daarom pleiten wij al langer voor een eenvoudig schema dat mensen in staat stelt om mee te denken. In feite vragen we dus nog steeds hetzelfde als een jaar geleden: geef de burger een aantal mogelijke scenario’s met criteria en koppel verschillende maatregelen aan die verschillende scenario’s. Laat ook herhaaldelijk grafisch zien hoe ons gedrag scenario’s kan beïnvloeden. Ik denk dat het concept van de barometer vorig jaar te vroeg begraven is. De burger zou dan zien welk effect zijn gedrag zou kunnen hebben. Nu is het telkens passief afwachten welke beslissingen over ons zullen neerdalen. Wanneer die ook nog eens in een politiek spel van geven en nemen tot stand komen, stemt dat niet tot vertrouwen en engagement. De overheid is tussen de overlegcomités door veel te zwijgzaam en laat daardoor kansen liggen om mensen mee te krijgen.”

Weten waar we aan toe zijn, is zo cruciaal omdat we als mensen enorm aan onze autonomie gehecht zijn, legt Van den Bergh uit. Een inperking van onze vrijheid vreet aan onze autonomie en dus aan ons welzijn. Oncontroleerbare en onvoorspelbare bedreigingen zorgen voor stress en hebben eveneens een negatief effect op ons welzijn. “Maar stel ‘als-dan’-denkschema’s op die de burger kan volgen, en je geeft hem het gevoel van controle. Eerlijk, soms ben ik verbaasd hoe groot het maatschappelijke draagvlak voor de maatregelen en een derde prik nog steeds is.”

Marc Van Ranst pareert. “Natuurlijk kijken wij wel vooruit, we doen niet anders. Maar wij kunnen ook het onvoorspelbare niet voorspellen. Er kunnen nog varianten opduiken. Misschien krijgen we ook nog andere vaccins. Maar zulke dingen mogen we niet meer zeggen, of we maken de mensen bang. Ook al is de kans uiterst klein dat nieuwe varianten nog meer overdraagbaar zullen zijn dan de deltavariant vandaag.”

Maar er moet Van Ranst ook nog iets anders van het hart. Wanneer we naar een normaal, dan wel normaler leven uitkijken, zijn onze verwachtingen wel héél hoog gespannen, vindt hij. Te hoog.

“Nog nooit in de geschiedenis is het gelukt om een epidemie weg te managen. Maar vandaag kijken wij zo naar alles: is er een probleem? Hop, dan moet dat gefikst worden. In dit geval door de politici en de experts. En als het niet lukt, is dat hun fout. Sorry, maar that’s a tall order, zoals ze zeggen in het Engels.

“Akkoord, beloftes van de overheid over ‘het rijk der vrijheid’ hebben daar niet aan geholpen. Maar je kunt het onmogelijke niet verwachten. Dit zal zijn tijd duren.”