Kazachstan: van beste leerling van de klas tot bron van onrust

Voor velen kwamen de massale straatprotesten die begin dit jaar losbarstten in Kazachstan als een donderslag bij heldere hemel. Maar in werkelijkheid borrelde de onrust al enige tijd onder de oppervlakte.

Urenlang probeerden demonstranten in de Kazachse stad Taldıqorğan op 5 januari een standbeeld van oud-president Noersoeltan Nazarbajev van zijn sokkel te trekken. Met touwen om de voeten, nek en polsen van de metershoge replica van de gewezen leider bracht een truck het gevaarte in de zuidoostelijke stad eerst aan het wankelen voordat het met een doffe klap op straat viel en doormidden brak. Onderwijl scandeerden toeschouwers de leuze ‘sjal ket’, oftewe ‘oude man, rot op’.

De scène was zwanger van symboliek. Het omverwerpen van het monument van de leider die van 1991 tot 2019 ruim 28 jaar op de presidentiële troon zat en gedurende die periode een ware cultus rondom zijn eigen persoon creëerde, mag met een gerust hart revolutionair heten in een land dat niet bepaald bekendstaat om zijn politieke vrijheid of burgerlijke ongehoorzaamheid. Met hun daad spraken de inwoners van de Kazachse provinciestad een publieke motie van wantrouwen uit tegen de inmiddels 81-jarige Nazarbajev, die tot voor kort achter de schermen nog aan allerlei politieke touwtjes trok.

Gebrekkige politieke vrijheden

Het tafereel illustreerde bovendien dat de straatprotesten die een paar dagen daarvoor losbarstten in Kazachstan veel dieperliggende oorzaken kennen dan enkel de verhoging van de prijs voor vloeibaar gas (lpg). Hoewel de prijsstijging van het gas dat veel Kazachen als brandstof voor hun auto’s gebruiken wel degelijk de directe aanleiding was voor de massale demonstraties, zijn het de bredere sociaal-maatschappelijke omstandigheden in het land die de onrust onder de bevolking voeden.

Jaren van corruptie, toenemende armoede, gebrekkige politieke vrijheden en economische stagnatie vormen al langer een bron van onvrede onder veel Kazachen. Ze willen veranderingen en zijn de loze woorden moe van politici die de wereld beloven, maar in werkelijkheid weinig tot niets klaarspelen. Die sluimerende onvrede komt nu naar boven en manifesteert zich in de massale protesten van de afgelopen anderhalve week. In die zin was de duurdere lpg slechts de lont in het kruitvat.

De meeste Kazachen weten namelijk dat het anders kan. In potentie heeft de Centraal-Aziatische republiek namelijk alle ingrediënten voor een economisch gezonde welvaartsstaat, voornamelijk doordat ze rijk is aan bodemschatten. Een duik in de cijfers van het precoronajaar 2019 maakt dat al snel duidelijk. In dat jaar exporteerde Kazachstan volgens het Observatory of Economic Complexity voor ruim 34 miljard dollar (30 miljard euro) aan ruwe olie naar het buitenland.

Uranium onder de toendra

Naast uitgestrekte olievelden herbergt Kazachstan grote hoeveelheden gas en mineralen. Uit de bodem onder de toendra halen de Kazachen maar liefst 40 procent van de totale wereldproductie van uranium, en ook koper en edelmetalen spekken de staatskas. Door het gebalanceerde buitenlandbeleid dat de machthebbers in hoofdstad Nur-Sultan de afgelopen jaren voerden, is er bovendien een enorme afzetmarkt voor al die bodemschatten. Van de totale export belandt ruim 40 procent in de EU, 13 procent in China en bijna 10 procent in Rusland.

Die florissante grondstoffenhandel dankt het land aan de weg die het insloeg na de val van de Sovjet-Unie in 1991. De communistische planeconomie maakte toen langzaam maar zeker plaats voor een economisch model dat zich baseerde op een westers georiënteerde consumptiemaatschappij. De kersverse republiek nam wetten aan die buitenlandse investeringen in het land eenvoudig maakten, waardoor vanaf het eind van de jaren negentig een gestage economische groei ontstond.

Grote buitenlandse bedrijven als Chevron, Exxon Mobile en Shell vestigden zich in het land om hun graantje mee te pikken van de onuitputtelijke olievoorraden. Het leidde tot een economische hausse: tussen 2000 en 2007 groeide de Kazachse economie met gemiddeld 9 procent per jaar. De bomen reikten tot in de hemel: de lonen stegen, de levensstandaard van veel Kazachen ging omhoog.

Ongeschreven sociaal contract

Lange tijd stond Kazachstan dan ook bekend als het beste jongetje van de klas onder de voormalige Sovjetrepublieken in Centraal-Azië. In vergelijking met de aangrenzende landen ging het de staat met 19 miljoen inwoners voor de wind en het land gold als betrekkelijk stabiel op zowel politiek als economisch vlak. Om die stabiliteit te garanderen sloot de politiek zoals in wel meer voormalige Sovjetrepublieken een ongeschreven sociaal contract af met de bevolking. Dat kwam er grofweg op neer dat burgers in ruil voor de toenemende welvaart een oogje dichtknepen daar waar het burgervrijheden en andere democratische principes betrof.

Een formule die lange tijd prima werkte, totdat de economische voorspoed piepend tot stilstand kwam. Door de bankencrisis in 2008, een kelderende wereldwijde olieprijs en de sancties die het Westen tegen Rusland instelde na de bezetting van de Krim in 2014 (die in Kazachstan doordreunden doordat de twee landen in dezelfde douane-unie zitten) stagneerde de economie. De welvaart ging omlaag, de inflatie nam toe en de bevolking zag de lonen niet of nauwelijks stijgen.

Daarbovenop kwamen de afgelopen jaren een aantal controversiële politieke besluiten die de sluimerende onvrede onder de bevolking aanwakkerde. Zo kwam het in 2016 al eens tot grootschalige demonstraties nadat de regering een wet aannam die het voor buitenlanders (lees: Chinezen) mogelijk maakte om landbouwgrond te huren of zelfs te kopen via veilingen.

Vrijwel tegelijkertijd kreeg het land door de wereldwijde lage olieprijs vanaf eind 2015 te maken met een sterke devaluatie van de nationale munt de tenge toen de regering besloot over te gaan tot een zwevende wisselkoers. In augustus van dat jaar verloor de tenge in één dag ruim een kwart van zijn waarde.

Mede daardoor kregen Kazachen te maken met een inflatie die volgens gegevens van de Wereldbank in mei 2016 bijna 17 procent bedroeg. De bevolking zag haar spaargeld in korte tijd grotendeels verdampen en door het grote aantal leningen die de Kazachen in de jaren daarvoor afsloten, zagen velen hun schuldenlast groeien. Onder de bevolking groeide het sentiment dat het maar eens afgelopen moest zijn met de heerschappij van president Nazarbajev en zijn handlangers.

Argwaan onder de bevolking

Dat sentiment drong ook door tot achter de paleismuren in de toenmalige hoofdstad Astana en deed Nazarbajev in maart 2019 besluiten om terug te treden als president. Met presidentsverkiezingen in aantocht in juni van dat jaar, koos het politieke fossiel eieren voor zijn geld. De destijds 78-jarige Nazarbajev schoof zijn vertrouweling Kassim-Jomart Tokajev naar voren als nieuwe leider, terwijl hij zelf van achter de schermen als schaduwpresident opereerde vanuit zijn nieuwe positie als voorzitter van de machtige Veiligheidsraad.

De wisseltruc wekte direct argwaan onder de bevolking. Die werd vrijwel meteen bevestigd toen de kersverse president kort na zijn aantreden de naam van hoofdstad Astana omdoopte tot Nur-Sultan als eerbetoon aan de ex-president die zich in 2010 al de eretitel ‘leider van de natie’ liet opspelden door het parlement. Hij is daardoor juridisch onschendbaar, waardoor vragen of onderzoeken naar zijn bezittingen verboden zijn. Terloops benoemde Tokajev de dochter van zijn voorganger tot voorzitter van de senaat.

Het was de zoveelste bevestiging voor de bevolking dat de politieke elite zich alleen maar om zichzelf bekommert en niet omkijkt naar de burgers, die in de aanloop naar de presidentsverkiezingen wederom de straat op gingen om te protesteren tegen de welig tierende corruptie. Het haalde weinig uit. In plaats van concessies te doen aan het volk kozen de autoriteiten voor repressie en hardhandig optreden en moesten activisten en protestleiders het massaal ontgelden. De teller staat voorlopig op 225 doden.

De hoop op verandering die even aan de horizon gloorde toen Nazarbajev drie jaar geleden aftrad, verdween als sneeuw voor de zon. Door het repressieve antwoord van de autoriteiten op de recentste protesten zullen weinig Kazachen zich bovendien een illusie maken over een betere of vrijere toekomst op korte termijn.

In die zin slaat de leuze ‘sjal ket’ – oude man, rot op – die de afgelopen dagen door de straten van Kazachstan echode, niet enkel en alleen op Nazarbajev. In bredere zin representeert de strijdkreet de algehele aversie die veel Kazachen de afgelopen jaren ontwikkelden ten aanzien van het politieke systeem in hun land. Een systeem dat onder de ex-president vorm kreeg, maar waar inmiddels de hele politieke elite door besmet is.