Kan de burger straks schadevergoeding eisen voor vuile lucht?

21 miljoen euro eiste een inwoner van Parijs van de Franse overheid, omdat de luchtkwaliteitsnormen er worden overschreden. Te hoge stikstofdioxide- en fijnstofconcentraties zouden zijn gezondheid hebben geschaad. De Parijzenaar zal zijn plannen voor een verhuis naar een villa in de zuivere alpenlucht echter nog even moeten opbergen. Het Europees Hof voor Justitie, dat zich over de zaak moest buigen, oordeelt nu dat er van een schadevergoeding geen sprake kan zijn. Europese richtlijnen rond luchtkwaliteitsnormen hebben niet tot doel burgers het recht op compensatie te geven, aldus het Hof.

Het Hof gaat daarmee in tegen een advies van een zijn eigen advocaten-generaal. In mei oordeelde Juliane Kokott in een opinie over dezelfde zaak dat burgers wél recht kunnen hebben op een schadevergoeding. “Kokott is niet de eerste de beste, maar wordt in dit arrest teruggefloten”, zegt Kurt Deketelaere, expert in Europees milieurecht aan de KU Leuven. “Haar lezing was een vrij verregaande interpretatie van de Europese wetgeving.”

Dat betekent niet dat burgers in landen met slechte luchtkwaliteit geheel machteloos zijn. “Burgers kunnen wel naar de rechter trekken om hun overheid te verplichten om maatregelen te nemen om de normen te halen”, zegt Deketelaere.

In 2017 daagde milieuorganisatie Greenpeace de Vlaamse overheid al voor de rechter voor het niet respecteren van de Europese stikstofdioxidenorm. De rechter oordeelde dat de overheid een plan moest opstellen om de luchtkwaliteit te garanderen en legde in afwachting daarvan een dwangsom op, die uiteindelijk opliep tot 850.000 euro. “Het plan dat de overheid uiteindelijk opstelde is echter nog steeds vaag”, zegt Joeri Thijs (Greenpeace). “Wij hebben het opnieuw betwist en de zaak komt dus nog eens voor de rechtbank.”

De Europese Commissie werkt momenteel aan nieuwe richtlijnen rond luchtkwaliteit. Het wil daarin niet alleen de normen verder aanscherpen, maar burgers ook het recht op schadevergoeding toekennen. “De herziening zal verzekeren dat burgers die gezondheidsschade lijden door luchtvervuiling het recht hebben op compensatie”, liet de Commissie eind oktober weten. Ze wil ook mogelijk maken dat groepen burgers zich laten vertegenwoordigen door ngo’s.

De toegestane jaarlijkse blootstelling aan fijnstof zou volgens de voorgestelde richtlijn niet langer 25 microgram per kubieke meter zijn, maar 10 microgram. Voor stikstofdioxide wil de Commissie de norm verlagen van 40 naar 20 microgram per kubieke meter. “Dat zal wellicht tot meer normoverschrijdingen leiden”, zegt Katrien Smet van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM). In beide gevallen is de voorgestelde norm nog steeds het dubbele van de advieswaarde van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Volgens de VMM worden vrijwel alle Vlamingen op basis van die advieswaarden blootgesteld aan te veel stikstofdioxide en fijnstof.

Moeilijk hard te maken

Dat luchtvervuiling de gezondheid schaadt, staat vast. Het Europees Milieuagentschap becijferde onlangs nog dat in België elk jaar ruim 5.500 mensen voortijdig overlijden als gevolg van te hoge blootstelling aan fijnstof, stikstofdioxide en ozon. Luchtvervuiling draagt bij tot gezondheidsproblemen zoals hart- en vaatziektes en longaandoeningen.

Hoe een schadevergoeding eisen in de praktijk in zijn werk zou moeten gaan, is echter niet duidelijk. In 2020 oordeelde een daartoe aangestelde expert dat de dood van een negenjarig meisje in Londen te wijten was aan luchtvervuiling. Het meisje woonde op een plek met te hoge stikstofdioxide- en fijnstofconcentraties en dat zou hebben bijgedragen tot een fatale astma-aanval.

Die beslissing deed veel stof opwaaien, want een causaal verband bewijzen tussen luchtvervuiling en persoonlijke gezondheidsproblemen is allesbehalve evident. “Een oorzakelijk verband tussen luchtvervuiling en verschillende gezondheidsproblemen is weliswaar aangetoond”, zegt milieu-epidemioloog Tim Nawrot (UHasselt). “Maar vaak gaat het om ziektes die meerdere oorzaken kunnen hebben. Dus het is erg moeilijk aan te tonen of pakweg een hartaanval van een specifieke persoon door luchtvervuiling is veroorzaakt of door iets anders.”

Zou het überhaupt nuttig zijn wanneer burgers de overheid tot schadevergoedingen kunnen dwingen? Joeri Thijs (Greenpeace) denkt van wel. “Het is veelzeggend dat wij jarenlang de overheid voor de rechter moet slepen om een al niet erg ambitieuze wetgeving te laten naleven. Een extra stok achter de deur is zeker welkom.”

Manu Claeys, die zich met de Antwerpse burger­beweging stRaten-generaal al langer inzet voor een betere luchtkwaliteit, gelooft meer in het belang van sensibilisering. “Uiteindelijk worden die schadevergoedingen met belastinggeld betaald”, zegt Claeys. “Het is geld van burgers, voor andere burgers. Zoiets kan een belangrijke signaalfunctie hebben, maar kan een overheid nooit voldoende pijn doen om voor een grote omslag te zorgen.”

Deketelaere betwijfelt of het ooit zover zal komen. “Het gaat om een voorstel. Lidstaten zijn sowieso al erg terughoudend als het om vanuit Europa voorgesteld milieubeleid gaat. Laat staan dat ze een voorstel zullen goedkeuren dat hun burgers toelaat hen tot enorme schadevergoedingen te dwingen.”