‘Jihadisten afschilderen als gekken is erg kortzichtig’

Gilles Kepel bestudeert de Arabisch-islamitische wereld al decennia, van de levant tot de banlieue van Parijs. In zijn laatste boek waarschuwt hij voor een nieuw gevaar: het opjut-jihadisme.

Frankrijks bekendste islamexpert heeft een fles sauternes geopend en trakteert op chocoladecake. Gilles Kepel (65) viert de verjaardag van zijn assistent. Hij neemt een slokje van de dessertwijn en steekt gelijk van wal over hetgeen hem bijzonder bezighoudt: de staat van de Franse academie. Hij is niet optimistisch.

De École Normale Supérieure waar hij doceert, een prestigieuze instelling die dertien Nobelprijswinnaars voortbracht, is volgens Kepel een tempel van de Amerikaanse woke-ideologie geworden. “Alles wordt hier langs de morele meetlat van de lgbt- en de Black Lives Matter beweging gelegd.”

Ook zijn eigen vakgebied, de studie van de Arabische wereld, is in de greep van schuldgevoel, constateert hij. “Schuldgevoel over het kolonialisme en schuldgevoel over de sociale omstandigheden van burgers met een migratieachtergrond.”

De ironie wil dat deze ideologie van Franse makelij is, lacht hij. Filosofen als Foucault, Derrida en Deleuze waren in de jaren zeventig en tachtig erg populair op Amerikaanse campussen. Deze ultrakritische theoretici speurden overal naar verborgen machtsstructuren om die te deconstrueren. “In de VS noemden ze het de French Theory. Die krijgen wij nu terug in een versimpelde, Amerikaanse versie.”

Obsessie met islamofobie

Minstens zo zorgelijk: kennis van het Arabisch is geen vereiste meer. “Je zou eigenlijk ook niets aan die taal hebben als je wilt begrijpen wat zich in onze geïslamiseerde probleemwijken afspeelt. Zelfs in beleidskringen is men dit gaan denken.”

Met zijn laatste boek gaat Kepel onverstoorbaar voort op zijn eigen elan. In Le prophète et la pandémie (De profeet en de pandemie) ontleedt hij de geopolitieke veranderingen in het Midden-Oosten in 2020 en neemt hij de aanslagen die Frankrijk troffen onder de loep, waaronder de onthoofding van de leraar Samuel Paty. Het jihadisme gaat voortaan rond als een virus, zo luidt zijn diagnose. Een virus dat wordt aangejaagd door activisten om individuen met ‘risicofactoren’ te besmetten.

De Tunesiër die vorige maand een administratief medewerkster van de politie in de stad Rambouillet vermoordde, bevestigt zijn stelling. Jamel Gorchene stak zijn slachtoffer van achteren in haar nek in een sluis van glazen schuifdeuren die toegang geeft tot het bureau. Direct daarop werd hij door een brigadier doodgeschoten.

Op de Facebook-pagina van Gorchene vond Kepel niets dat wijst op bloeddorst. “Als hij in 2009 in Frankrijk arriveert, is hij een aanhanger van Ennahda, de grootste partij in Tunesië. In al die jaren verwijst hij maar één keer, in 2013, naar de gewapende strijd als hij een video deelt van het Syrische Jabhat al-Nusra. Maar die groep werd toen algemeen gezien als de gematigde gewapende oppositie tegen Assad.”

Gorchene had dus niet het agressieve profiel van de Tsjetsjeense moordenaar van Samuel Paty, Abdullakh Anzorov. Anzorov, nog maar net achttien jaar oud, fulmineerde tegen christenen en atheïsten en had contact met jihadistische landgenoten in Syrië. Maar Gorchene was wel geobsedeerd door islamofobie. “Hij deelde voortdurend berichten van sommige politici en enkele activistische journalisten hierover, vulde zich als een spons met propaganda die Frankrijk voorstelt als een moslimvijandig land. Hij was een groot fan van de Turkse president Erdogan en een week na de moord op Paty op 16 oktober voorzag hij zijn profielfoto van de tekst: Illa Rassoul Allah, de profeet is onaantastbaar.”

“Hij was er van overtuigd was dat de islam onder vuur ligt en verdedigd moet worden”, concludeert Kepel. “Het is onbekend wat hij deed in de dagen voorafgaand aan de moord, of hij toen misschien nog iemand heeft ontmoet. Maar we weten dat de bodem vruchtbaar was. Het ontbreken van expliciete waarschuwingen maakt dit type dader moeilijk te bestrijden, je haalt ze met geen enkel algoritme boven water.”

Bidmatje

Gorchene, Anzorov, maar ook de Pakistaan Zaheer Mahmood, die eind september twee Parijzenaars, medewerkers van Charlie Hebdo, dacht hij, met een slagersbijl probeerde te onthoofden: volgens Kepel zijn het allemaal producten van een ‘atmosferisch jihadisme’ dat geen organisatie nodig heeft.

Hij spreekt ook wel van 4G-jihadisme. Eerst was er de jihad in Afghanistan in de jaren tachtig van de vorige eeuw, die werd gefinancierd door de CIA en oliemonarchieën. Een strijd die navolging kreeg in Algerije, Egypte, Bosnië en Tsjetsjenië. Vervolgens verscheen Al Qaida op het toneel, een piramidale organisatie die er kamikazes opuit stuurde. Islamitische Staat wist via een ondergrondse, horizontale structuur (“denk aan een wortelstok”, zegt Kepel) individuen te manipuleren. “Zo werden in 2016 bijvoorbeeld de twee moordenaars van de priester Jacques Hamel aangestuurd vanuit Syrië door Rachid Kassem, een ex-sociaal werker en rapper uit Roanne, een stadje aan de Loire.”

Het 4G-jihadisme wordt gevoed door ophitsers die niet letterlijk oproepen tot geweld. “Ondernemers in woede”, noemt Kepel ze. In het geval van Paty was het de vader van een zijn leerlingen die hem aanklaagde op Facebook. Een pro-Palestijnse activist en een moskee aan de ring van Parijs hielpen deze man het volume van zijn campagne te versterken. Hierdoor kreeg Anzorov lucht van Paty.

Zaheer Mahmood, die in Frankrijk mocht blijven omdat hij loog over zijn leeftijd, werd besmet door beelden op zijn telefoon van landgenoten die demonstreerden tegen Charlie Hebdo. “Charlie had net de opening van het proces van de aanslagen van 2015 gemarkeerd met een herpublicatie van Mohammed-cartoons. Van de dader van de aanslag in Nice van 29 oktober, net als Gorchene een Tunesiër, is weinig bekend. Maar hij bewaarde een foto van Anzorov op zijn telefoon.”

Voor hij toesloeg in Rambouillet meldde Gorchene zich twee keer tevergeefs in het ziekenhuis voor psychiatrische hulp. Zaheer Mahmood was intellectueel erg beperkt. “Maar jihadisten afschilderen als gekken is erg kortzichtig. Gorchene ritualiseerde zijn daad: het keukenmes dat hij gebruikte, had hij in zijn bidmatje gerold en met een koran in de kofferbak van zijn scooter gedaan. Terwijl hij op zijn slachtoffer instak, had hij oortjes in om anashid te horen, religieuze liederen die het paradijs voor de martelaar beloven. U en ik doen zoiets niet als het niet goed met ons gaat.”

Aan de bloedbaden, wil Kepel maar zeggen, gaat een proces vooraf waarbij de daders zich afkeren van de ongelovigen. Het geweld van jihadisten is een gevolg van precies dezelfde breuk met de waarden van de westerse democratie die ook de salafisten en moslimbroeders bepleiten. In het Arabisch heet deze doctrine al-wala wal-bara’a: trouw en afzwering. “Men onderwerpt zich aan de religieuze dogma’s in de meest strikte en letterlijke zin en breekt met al het andere.”

Kepel heeft een hekel aan het begrip radicalisering. “Dat concept gooit alle ‘radicaliteit’ op één hoop, waardoor het zicht op wat specifiek is aan jihadisme verloren gaat. Radicalisering zou een gegeven zijn dat in de loop van de tijd steeds weer een andere kleur krijgt. Dus of we het nu hebben over extreemrechts geweld, de RAF van Andreas Baader of Abdelhamid Abaaoud, de leider van de aanslagen in Parijs van 13 november 2015, het is eigenlijk één pot nat.”

“Maar de verschillen zijn natuurlijk veel groter dan de overeenkomsten. De RAF bijvoorbeeld vermoordde de werkgeversvoorzitter Hanns-Martin Schleyer in het kader van de klassenstrijd, Samuel Paty werd onthoofd omdat hij een ongelovige was. Bovendien reageerden de RAF en de Rode Brigades op het recente fascistische verleden van Duitsland en Italië.”

Wie jihadisme uit armoede denkt te kunnen verklaren, vergist zich al evenzeer. “Als je kijkt naar Gorchene: materieel gesproken had hij het niet slecht: hij had werk als pakjesbezorger, een woning. Het ging mentaal misschien niet goed met deze dader, maar als dat het geval is met u of met mij, dan slaan wij niet aan het moorden.”

En niet elke cannabisverslaafde zal zijn Joodse buurvrouw in psychotische toestand martelen en onder het uitroepen van Allah akbar uit het raam gooien. Dat deed Kobili Traoré, een Malinese Parijzenaar in 2017. Hij werd onlangs definitief ontoerekeningsvatbaar verklaard. “Wat men over het hoofd ziet, is dat het doden van ongelovigen onder invloed een bekend procedé is: drugs en moord zijn nauw met elkaar verbonden in de islamitische geschiedenis. Het woord assassin – moordenaar in het Frans en het Engels – komt van het Arabische haschichin, dat cannabisroker betekent. De haschichin werden er in de middeleeuwen opuit gestuurd om kruisvaarders te doden door Rashid ad-Din Sinan, een sekteleider uit de twaalfde eeuw.”

Nieuwe sultan

In zijn boek besteedt Kepel veel aandacht aan Erdogan, die hij ziet als de officieuze chef van het opjut-jihadisme. “Erdogan werpt zich op als de verdediger van de islam, zoals de Iraanse ayatollah Khomeini dat in 1989 deed met zijn fatwa tegen Salman Rushdie. Hij steunt op de Moslimbroederschap, Iran en Qatar. Deze as staat tegenover het ‘Abraham-pact’ van Saudi-Arabië, Israël, de VS en de Verenigde Emiraten.”

Toen Erdogan van de Aya Sofia 24 juli vorig jaar weer een moskee maakte, stuurde hij Europa een gecodeerde boodschap, legt Kepel uit.

“24 juli is ook de datum van het Verdrag van Lausanne van 1923, waar Atatürk op had aangedrongen nadat hij Grieken, Armeniërs en Europeanen had teruggedrongen. Deze overeenkomst maakte een einde van het verdrag van Sèvres, dat Anatolië had opgedeeld in kleine stukjes. Erdogan treedt met andere woorden in de voetsporen van Atatürk – de militair, niet de seculiere leider die van de Aya Sofia in 1934 een moskee had gemaakt. Met de ceremonie van 24 juli gaf hij zichzelf een plaats in de geschiedenis, poseerde hij als een nieuwe Mehmet II, de sultan die Constantinopel (het huidige Istanboel, KJ) veroverde in 1453.”

Nadat Charlie Hebdo de karikaturen opnieuw afdrukte, lanceerde Erdogan een anti-Franse campagne. Kepel bekritiseerde de herpublicatie, wat hem op veel kritiek kwam te staan. “Ik word nu door islamisten én sommige seculieren onder vuur genomen. Maar ik blijf erbij, Erdogan, Pakistan en anderen kregen op deze manier een geweldige kans om het ‘islamofobe Frankrijk’ aan te vallen. Het gevolg was dat niemand zich nog interesseerde voor het proces, dat het Neurenberg van het islamisme had moeten worden. Dat moeten wij in september, als de zaak van de aanslagen op Parijse cafés en de Bataclan begint, niet nog een keer laten gebeuren.”

Frankrijk, dat nadrukkelijker seculier is dan andere westerse landen, is een favoriet doelwit van de Turkse president. Maar ook Nederland, België en Duitsland met hun grote Turkse gemeenschappen moeten zich zorgen maken, denkt Kepel.

“Ankara moedigt de Turkse gelovigen in het buitenland aan om zich cultureel af te scheiden. Erdogan heeft belang bij hun non-integratie, want dat verschaft hem een machtsmiddel. Angela Merkel heeft steeds alle sancties tegen Turkije – nadat Erdogan vorig jaar zomer Griekenland bedreigde tijdens een conflict rond proefboringen naar gas in de oostelijke Middellandse Zee – tegengehouden. Zij leeft met de angst dat Erdogan de Duitse Turken het sein geeft tegen haar of haar partij te stemmen.”