‘Ja, er is heisa, maar dat is niet altijd negatief’: protest tegen plannen Gravensteen klinkt steeds luider

“Neen, het wordt geen disneykasteel”, benadrukte de Gentse schepen van Cultuur Sami Souguir (Open Vld). Een verwijzing naar de kritiek van enkele UGent-professoren over wat volgens hen pogingen zijn tot ‘disneyficatie’ van de geschiedenis. Die proffen waren overigens niet de enigen die zich lieten horen. Het leek wel of heel Gent op de achterste poten ging staan. Zo’n 120 bekende Gentenaars tekenden een open brief, van illustrator Eva Mouton, actrice Barbara Sarafian tot wielrenner Iljo Keisse en hoofd van de Cel Vermiste Personen Alain Remue. Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Matthias Diependaele (N-VA) stelde ook al voor te bemiddelen in het conflict.

Dat het allemaal heel gevoelig ligt, weet ook professor Maarten Liefooghe (UGent), expert in architectuurtheorie en -geschiedenis. Hij zat zelf in de jury die het winnende project bepaalde. “Ja, er is heisa, maar dat is niet altijd negatief. Het vereist publieke betrokkenheid en dat is gezonder dan onverschilligheid. Het hoort volgens mij gewoon bij het democratisch proces.”

In Gent was er ook eerder al heisa over de plannen voor de Sint-Annakerk, die gecommercialiseerd wordt tot Delhaize. Maar ook in andere steden is er heibel omdat bijvoorbeeld historische gebouwen in de uitverkoop worden gezet om andere te kunnen onderhouden. Is er een probleem met hoe we met ons historisch patrimonium omgaan?

Liefooghe: “Ik zou dat vooral willen nuanceren. Ik zag de afgelopen jaren net heel wat projecten waarbij alles prima verloopt. Denk maar aan de renovatie van de Boekentoren in Gent, het beroemde bouwwerk van Henry Van de Velde uit de jaren 30. Of aan Antwerpen, waar de stad bezig is met het Steen te herbestemmen tot onthaalplek voor toeristen. Of het Predikherenklooster in Mechelen, dat omgevormd werd tot stadsbibliotheek en vorig jaar de Onroerend Erfgoedprijs won.

“Zorgen voor erfgoed is vooral maatwerk en bovendien erg complex. Het is een eeuwige paradox tussen beschermen en conserveren enerzijds en het ontsluiten en openstellen anderzijds. Je moet case per case afwegen hoe je daar het best een evenwicht in vindt.”

De twee Gentse cases, het Gravensteen en de Sint-Annakerk, tonen wel aan dat ingrijpen in die historische monumenten bij velen bijzonder gevoelig ligt.

“Dat is heel begrijpelijk. De maatschappij kent aan bepaalde gebouwen of monumenten een grote waarde toe, omdat het getuigenissen zijn uit het verleden. Documenten die ons kunnen doen leren over dat verleden. Maar er speelt zeker ook een identificatieaspect. Mensen voelen zich betrokken bij erfgoed omdat hun identiteit er voor een stuk van afhangt. En dat is bij het Gravensteen bij uitstek het geval. Het is veruit het populairste monument van Gent. Vandaar dat je zo’n sterke reacties krijgt.

“Het dossier van de Sint-Annakerk is een compleet ander dossier. De stad zit met een gigantisch religieus patrimonium waar ze moet voor zorgen. Maar door de ontkerkelijking verliezen de gebouwen hun functie. Dus heeft de stad een plan gemaakt van welke gebouwen ze behoudt en welke niet meer. Net om die gebouwen een toekomst te geven. Ook de private sector ontwikkelt vandaag erfgoed. En dat is niet per se een zonde.”

Als er zoveel projecten goed lopen, hoe komt het dan volgens u dat het nu twee keer in Gent fout loopt? Omdat mensen het gevoel hebben dat het boven hun hoofden gebeurt? Er was in beide dossiers nauwelijks echte inspraak.

“Ik ken vooral het dossier van het Gravensteen goed en er spelen hier volgens mij een aantal zaken. Eerst en vooral de logica van de hefboomprojecten van Toerisme Vlaanderen waarmee het Gravensteen-verhaal begon. Toerisme Vlaanderen wil toerisme stimuleren als een economische sector. Wie wil kan een aanvraag indienen. Dat is wat de stad Gent gedaan heeft voor het Gravensteen. Maar evengoed ook voor het Internationaal Congres Centrum, waar congrestoerisme uitgebouwd wordt. In Mechelen gaat het bijvoorbeeld om Museum Hof Van Busleyden.

“Toerisme Vlaanderen heeft voor de stimulering van toerisme een bepaalde som geld ter beschikking, die telkens voor een bepaalde datum besteed moet worden. En dat is wat hier speelt, denk ik. Het moest snel gaan. Er was heel wat druk, want anders verloor Gent, en het Gravensteen, het geld. Maar snelheid is bij dergelijke heel complexe projecten niet makkelijk. Je moet als erfgoedbeheerder heel sterk staan in dit soort dossier. Je moet volledig voldoen aan wat Toerisme Vlaanderen wenst. En je moet ook bezig blijven met de inhoud van het erfgoed en de gevoeligheden waar je publiek van wakker zal liggen. Dat laatste is hier wellicht wat te weinig gebeurd.”

Volgens de Gentse cultuurschepen Sami Souguir is inspraak gewoon niet voorzien in de procedure die de Vlaamse overheid bij dat soort projecten hanteert.

“Dat is wat te kort door de bocht. De procedure waarnaar hij verwijst is een zogenaamde ‘open oproep’, een aanstellingsprocedure om ontwerpers een opdracht te gunnen. Overheden kunnen daar gebruik van maken, maar zijn daartoe niet verplicht. Op zich is dat een zeer goeie procedure, waarbij alles heel erg gewikt en gewogen wordt. Het is een veel betere manier van aanstellen dan gewoon te kijken naar wie de goedkoopste is.

“En het is inderdaad zo dat de procedure, die nu al twintig jaar bestaat, niet standaard voorziet in participatie, maar dat wil niet zeggen dat het niet kan als een initiatiefnemer dat echt wil. Het is daarvoor trouwens nog niet te laat: er is een ontwerpteam aangesteld en er is gekozen voor de globale aanpak van het wedstrijdvoorstel, maar er blijft altijd ruimte voor eventuele aanpassingen als alle betrokken partijen het daarover eens zouden worden.”

Dezelfde schepen verwees ook naar u om te legitimeren dat er geen inspraak nodig was. ‘Want er zat een expert in de jury’, klonk het.

“Of hij het precies zo ziet, betwijfel ik wel. Ik zat inderdaad in de jury en heb daar mijn rol gespeeld. Maar ik wil zeker niet als autoriteit ingeroepen worden om de discussie te stoppen. Alsof er geen vragen meer mogen gesteld worden omdat er een expert in de jury zat. Er lagen uiteindelijk vijf voorstellen op tafel en we hebben als jury voor dit gekozen. Dat gebeurt in functie van alles wat er gevraagd is en op basis van alle beoordelingscriteria die vooraf geformuleerd waren. De taak van een jury is beoordelen of daar allemaal aan voldaan is en welk team dit via de meest overtuigende ontwerpbenadering doet. Noch de externe juryleden, noch de ontwerpers kunnen die voorwaarden veranderen.

“Ik kon mij persoonlijk in een paar projecten vinden, maar het ontwerp dat als winnaar uit de bus kwam voldeed het best aan alle criteria. Ik sta dan ook achter die beslissing.”

Volgens de Gentse burgemeester is dit het ontwerp dat het minst ingrijpend is voor het Gravensteen. Klopt dat?

“Minst ingrijpend is relatief, want het doet natuurlijk altijd wel ergens pijn. Maar je moet ook bekijken wat er door de stad en door Toerisme Vlaanderen allemaal gevraagd werd. Neem nu die integrale toegankelijkheid, een maatschappelijk waardevol uitgangspunt. Een van de wedstrijdprojecten voorzag bijvoorbeeld geen lift tot op de donjon, maar een platform dat lager is dan het dak van de donjon. Vandaar konden rolstoelgebruikers een panoramisch zicht hebben op de stad. Dat ontwerp zou echter ook nog altijd een grote impact gehad hebben op het silhouet van het kasteel. Daarom vonden sommige leden van de jury dat het ontwerp te ingrijpend was.”

De stad Gent stelt het nu ook voor alsof de ‘upgrade’ gewoon moest gebeuren, omwille van het toerisme. Maar moet dat per se, meer toeristen aantrekken? Sommige van uw UGent-collega’s vinden dat er al genoeg toeristen naar het kasteel komen en dat de bezoekers zich moeten aanpassen aan de historische site en niet andersom.

“Dat is inderdaad een heel belangrijke en fundamentele vraag waar alles bij begint. Is het voor het erfgoed nodig dat er meer toeristen komen? Neen. Is het voor een economische sector nodig? Daar kan ik me niet over uitspreken. Ik stel alleen maar vast dat het Gentse stadsbestuur die afweging al gemaakt had door in te stappen in het project van Toerisme Vlaanderen.

“De ingrepen komen er omdat men wil dat een bepaalde bezoekersflow vlot georganiseerd moet kunnen worden. Dat wil ook de beheerder van het kasteel, Historische Huizen Gent. Als we niet uitgaan van een bezoekersaangroei, wordt die flow inderdaad een stuk minder dwingend.”

Maar dat er ingrijpende veranderingen komen is dus vooral een keuze van het stadsbestuur?

“Je moet erfgoed natuurlijk wel goed onderhouden, en je onthaalinfrastructuur nu en dan actualiseren. We spreken hier ook niet over een soort van maagdelijk, onaangeroerd middeleeuws pareltje, maar eerder over een aangevulde, gerestaureerde ruïne. Er is al een hele geschiedenis van interventies. De keuze is ooit gemaakt om het kasteel toegankelijk te maken voor bezoekers. En dus waren er hulpstukken nodig. Die constructies zijn vandaag wel degelijk verouderd en voldoen niet meer aan de hedendaagse standaarden qua comfort en uitstraling. Bovendien heb je ook het probleem dat het Gravensteen maar beperkt toegankelijk is vandaag.

“Dat er dus iets moest gebeuren, klopt. Maar de vraag is: hoe ambitieus moest het zijn? Moest er een uitbreiding zijn qua toeristische omzet om de nodige Vlaamse investeringen te rechtvaardigen? Dat is hier de hamvraag.”