Is Hans Van Themsche een racist of een autist?

"Wat ik nu ga zeggen, is iets dat ik zelf de afgelopen dagen heb ondervonden. Het zijn geen woorden van mijn advocaten, ouders of familie, maar van mezelf. Ik heb gemerkt dat er hier zware en emotionele momenten waren. Zeer veel zelfs. En dat die de hele zaal in hun greep hadden, behalve één persoon. Voor het eerst heb ik het zelf gemerkt. Ik vind dat erg, heel erg. Mijn moeder zit nu in de zaal. Waarom komt gij naar hier? Is het plezant om mij hier te zien zitten? Het is uit 'steun'. Dat kan ik moeilijk vatten. Ik wil dat vatten. De emoties die hier verspreid werden, begrijp ik niet. Ik besef dat wat ik heb gedaan fout, fout, fout is. Maar ik voel het nauwelijks of niet. Ik vind dat echt heel erg. Ik wil kunnen voelen, zoals jullie elkaar kunnen aanvoelen. Ik wil een mens worden. Dank u."

Het was woensdag 10 oktober 2007, de voorlaatste dag van het proces in de oude assisenzaal in het oude Antwerpse justitiepaleis. De laatste woorden van Hans Van Themsche voor de twaalf juryleden aan hun beraadslaging begonnen, klonken hol, zoals de laatste woorden van de beklaagde dat op elk proces doen. Na niet veel meer dan drie uur beraadslagen werd hij op alle punten van de aanklacht schuldig bevonden. Hij kreeg levenslang, met als bijzonderheid dat hij als eerste Belg ooit werd veroordeeld voor moord met een racistisch motief.

Woensdag is het tien jaar geleden dat Hans Van Themsche in een lange jas door de oude Antwerpse binnenstad banjerde en zijn Marlin-jachtgeweer richtte op de Turkse Songül Koç, die op een bankje een boek zat te lezen. Zij werd als slachtoffer geselecteerd vanwege haar hoofddoek, omdat hij zich had voorgenomen "een paar maroefen af te knallen". Songül Koç zou overleven.

Hans Van Themsche schoot daarna het zwangere Malinese au-pairmeisje Oulematou Niangadou van dichtbij dood en de tweejarige Luna Drowart voor wie zij zorgde. Toen agent Marcel Van Peel hem toeriep dat hij z'n wapen moest laten vallen, antwoordde hij: "Schiet me maar dood".

Zelfmoordbrief

Twee dagen eerder was de 18-jarige Van Themsche in het internaat in Roeselare betrapt op roken op zijn kamer en weggestuurd. Hij had net voor zijn vertrek nog een zelfmoordbrief neergepend en stapte in de bewoordingen van zijn toenmalige advocaat Pol Vandemeulebroucke "van de realiteit in een videospel". Daarin zou hij het opnemen tegen "alle Ali's van deze wereld". Want Ali, dat was de jongen die hem op school had gepest.

Hans Van Themsche is nu 28, woont en werkt in de gevangenis van Oudenaarde. Hij is er fatik, vertrouweling van de cipiers. Opper-modelgedetineerde. Hij deelt post rond, brengt en ruimt koffiebekertjes voor de andere gedetineerden tijdens de bezoekuren. Hij speelt gitaar, hakt klompen in het houtatelier en staat waar hij kan analfabete gedetineerden bij. In principe kan hij over een jaar of twee beginnen hengelen naar een vervroegde voorwaardelijke vrijlating.

Meestal is dat ook de achterliggende agenda bij een modelgedetineerde, maar volgens zijn advocate Wendy Michiels is daar geen sprake van: "Hij tracht zijn detentie uit te voeren zoals hem dat is opgedragen. Hij probeert in alle sereniteit zijn detentie uit te zitten en op geen enkele manier media-aandacht te krijgen. Hij beseft zeer goed hoe pijnlijk zoiets zou zijn voor de slachtoffers. Hij zal niet zo iemand worden die om de haverklap met een nieuw dossier voor de strafuitvoeringsrechtbank verschijnt, echt niet."

Olifantje

De kogels van Hans Van Themsche vernielden veel meer dan de levens van Oulematou en de kleine Luna. 2006 was een verkiezingsjaar, het jaar van de Zonder Haat Straat en de 01.10-concerten voor verdraagzaamheid, tegen racisme. Antwerps burgemeester Patrick Janssens (sp.a), verwikkeld in een electoraal man-tegen-mangevecht met Belang-kopstuk Filip Dewinter, liet bewust na om ook maar één enkele keer de naam van de schutter uit te spreken.

Tante Frieda Van Themsche zat in de Kamer voor Vlaams Belang, zijn vader had nog bij Voorpost gezeten en opa Van Themsche was Oostfronter geweest. In Het Laatste Nieuws getuigde de 21-jarige student Stijn Baert, evengoed kind van een volbloed Belang-familie: "Als je als kind in een door het Vlaams Belang geïnspireerde omgeving opgroeit, als je aan elke sleutelbos een gele bokshandschoen ziet hangen, dan raak je racistisch gedetermineerd. Het Vlaams Belang is zonder meer aansprakelijk te stellen voor de racistische moorden."

Er zijn weinig foto's van Hans Van Themsche. Hij is niet zo'n iconisch 'gezicht van het kwaad', zoals de oude Freddy Horion dat in de jaren 80 ooit was of Marc Dutroux in de jaren 90. Het beeld dat bleef hangen, was er een dat ieder grotendeels voor zichzelf invulde. Met combat boots, eventueel, een geel-zwarte sticker en een sleutelhanger. Filip Dewinter zei begin 2009 in Knack onomwonden: "Zonder die moorden zouden wij de 40 procent in Antwerpen benaderd hebben, en zouden wij in Deurne, Merksem en Hoboken een meerderheid hebben behaald."

Maar Luna was een blank meisje.

Toen Hans Van Themsche op zijn proces werd gevraagd hoe zijn afkeer voor Ali's te rijmen viel met haar executie, was dit zijn antwoord: "Ik wilde niet dat ze een trauma zou overhouden aan de dood van die mevrouw. Ik dacht dat het haar mama was. Ik had een natuurdocumentaire over olifanten gezien en over die kleine olifantjes die een trauma overhouden aan de dood van hun moeder."

Een mens

Voor wie in de gevangenis tracht vergeten te worden, is het met media-aandacht als met spam. Hoe meer wordt ondernomen om ervan af te geraken, hoe meer er komt. Hans Van Themsche is nog in een burgerlijke rechtszaak verwikkeld met Ruth A., een vroegere klasgenote die in 2014 na twee intieme bezoeken in de gevangenis naar de media stapte met de melding dat ze zwanger was van hem. Het bleek een verzinsel. Daarop aangesproken zei hij zelf, wat achteloos, tegen de gevangenisdirecteur: "Ge moet niet alles geloven wat in de gazetten staat."

Regisseur Nic Balthazar ontmoette Hans Van Themsche eerder toevallig bij de voorbereiding van de documentaire Binneninzicht die hij in 2014 maakte met Alexander Van Waes. Hij portretteerde op vraag van de vzw Touché in de gevangenis van Oudenaarde een aantal langgestraften. Van Themsche figureert zelf niet in de documentaire, maar de twaalf mensen die je erin ziet, zijn de mensen met wie hij de dag doorkomt.

Nic Balthazar: "De documentaire was bedoeld voor in gesloten jeugdinstellingen, voor scholen. Het zijn getuigenissen van mensen die zelf in de misdaad hebben gezeten en daar een zware prijs voor hebben betaald. Die uitleggen dat er helemaal niks cool aan is: 'Nee, wij zijn sukkelaars.' Telkens als we bij die eerste opnamen iets nodig hadden, een lichtschakelaar of zo, zeiden de cipiers: 'Vraag het aan Van Themsche.' En dan zei die: 'Eerst voorbij die deur, dan links, dan rechts. Hij was op zijn afdeling verantwoordelijk voor alles wat met licht en techniek te maken had, en deed dat kennelijk heel goed."

De regisseur wil voorzichtig zijn, wil dat niks wat hij zegt bij de slachtoffers oude wonden weer zou kunnen openrijten. En dat dient onderstreept dat omtrent de daden van Hans Van Themsche absoluut-absoluut niks goed te praten valt.

"Het is wel gek om opeens een mens tegenover je te hebben. De man die je tot dan toe altijd omschreven hebt gezien als een monster. Die dan een heel behulpzame jongeman blijkt te zijn die ook nog eens over duidelijke talenten beschikt. Maar zoiets dan ook durven uitspreken, dat bleek toch heel erg moeilijk te liggen."

Muziek maken

'Onze tijd gaat voorbij tussen vier muren, elke dag, elke nacht, fucking vierentwintig uren. Dagen worden maanden, maanden worden jaren, de weg dat we leiden wil ik niemand toevertrouwen. Hoe lang gaat het nog duren, het is een goeie vraag. De vrijheid lijkt zo ver en de tijd gaat zo traag.

'Ze kunnen ons plooien, maar helemaal niet breken. We moeten sterk blijven en de klappen incasseren. Wat gebeurd is, is gebeurd. Het verleden: vergeten. Denken aan de toekomst en genieten van de vrede.

'De mensen weten zelf, de mensen weten zelf. Liever bevrijd zijn dan achter tralies zitten. Liever arm zijn dan vrijheid bezitten. De mensen weten zelf, de mensen weten zelf: het leven is wel mooi, maar je kan niet alles hebben.'

Het nummer, gerapt in met Noord-Afrikaanse klanken doorspekt Antwerps, zit helemaal aan het eind van de documentaire. Het werd geschreven door een jonge half Marokkaanse vriend-gedetineerde, die het ook zong. Hans Van Themsche, ooit de ugly face voor alle vuiligheid waar Vlaams Belang in die jaren voor stond, componeerde de muziek voor het nummer in zijn cel.

"Het was nooit de bedoeling dat dit bekend zou raken", zegt Nic Balthazar. "Ook hij wou dat vooral juist niet. Het nummer was gemaakt in het kader van de workshops die Touché geeft, en het paste perfect bij wat hen bezighoudt. Dat Hans Van Themsche ook had meegewerkt, is dan in Dag Allemaal uitgelekt, via die vriendin van hem. In de dagen daarna kon ik niet anders dan verbijsterd toekijken hoe titels zo werden gespind dat er op los kon worden getwitterd en gefacebookt: 'Hans Van Themsche maakt soundtrack nieuwe film Nic Balthazar.' Ik zag Jef Vermassen op het nieuws op VTM orakelen dat gedetineerden van hem gerust muziek mogen maken, maar dat het toch wel ver ging als die muziek dan werd gebruikt om een film te promoten. Ik dacht: 'Meester, gaat u altijd zo te werk?' De documentaire, waar ik nog altijd best trots op ben, was gewoon een project over een vzw die fantastisch werk doet, en was bedoeld om jonge mensen uit de gevangenissen te houden."

Asperger

Hans Van Themsche moet volgens de letter van het vonnis iets van een 325.000 euro bij elkaar zien te krijgen om de getroffen families te vergoeden. Tegen het gangbare tarief van 0,85 cent voor een uur klompen hakken zal levenslang niet eens volstaan. "Toch komt hij met de beperkte mogelijkheden die hij heeft zijn verbintenissen naar de slachtoffers toe na", zegt advocate Wendy Michiels.

Het is op z'n minst opmerkelijk hoe goed Hans Van Themsche al tien jaar gedijt in de strikt gestructureerde wereld van code 1, code 2 en code 3. Van gewekt worden en gaan slapen op vaste uren, van regeltjes die op geen enkele manier vatbaar kunnen zijn voor interpretatie. Van precies weten te zeggen in welk laatje die ene schakelaar is achtergelaten. Zijn wereld stortte in, de vorige keer dat hij werd uitgesloten van een zo besloten universum als het Roeselaarse internaat. En in de rechtszaal ging het daar dag na dag over: lijdt Van Themsche aan het syndroom van Asperger? Is hij niet gewoon een autist, eerder dan de racist die zovelen er misschien met net iets te veel gretigheid van wilden maken?

Nic Balthazar herhaalt nog eens voor zichzelf dat hij wil opletten met wat hij zegt.

"Ik denk altijd weer terug aan die uitspraak over die olifantjes. Ik herken na mijn research voor de film Ben X de moeilijkheden die iemand in het autismespectrum heeft met empathie, invoelen, meevoelen. Hoe vaak hij gewoon zegt wat hij denkt en het bijvoorbeeld ook rechtuit zegt als hij vindt dat iemand stinkt."

Misschien méénde hij het gewoon, daar op dat moment in de beklaagdenbank.

Willen kunnen voelen.