'In Rusland hebben we geen politiek, maar iets wat erop lijkt'

"Men zegt vaak dat je geen voorstelling kunt hebben zonder publiek. En vanavond is dat meer waar dan ooit tevoren."

Het is 3 november, twintig over acht 's avonds. We bevinden ons in een klein zaaltje op de zevende verdieping van Tsvetnoj Central Market, een megalomaan, met goud- en zilverplaten bekleed winkelcentrum in Moskou. Vanaf een podium, opgesteld als een boksring, spreekt acteur Aleksej Ljoebimov voor de eerste keer een tweehonderdkoppig Russisch publiek toe. Hij legt hen uit hoe ze met de witte afstandsbediening, die ze bij het binnenkomen hebben gekregen, kunnen stemmen op de vijf kandidaten die weldra het podium zullen betreden.

Welkom bij Kandidat, de Russische versie van Fight Night - een voorstelling waarmee het Gentse theatercollectief Ontroerend Goed vier jaar geleden al de crisis van de democratie voorspelde. "Vanavond zullen we niet alleen jullie ogen en oren nodig hebben", gaat Ljoebimov verder. "Het belangrijkste van alles is jullie stem."

Vanaf de trappen, achteraan in de zaal, zien Ontroerend Goed-makers Aurélie Lannoy en Babette Poncelet hoe de techniek het bij de eerste stemronde laat afweten. Maar wanneer de boel weer in gang schiet en de toeschouwers hun stemvermogen hebben getest, neemt Ljoebimov weer het woord.

"Ik denk dat we klaar zijn. Ik denk dat we klaar zijn om onze kandidaten te ontmoeten."

Vijf acteurs komen, gehuld in boksponcho's, het podium op. Het komende anderhalf uur zullen ze naar de steun en de liefde van het publiek dingen. Vier maanden voor Vladimir Poetin en een handvol politieke concurrenten hetzelfde zullen doen, bij de nakende presidentsverkiezingen in Rusland. Het democratische proces wordt in negentig minuten herleid tot een spelprogramma, waarbij het scenario op voorhand reeds is uitgeschreven.

Alleen de rollen moeten nog worden ingevuld.

Succesverhaal

We spoelen een dag terug. We bevinden ons in het kleine zaaltje op de zevende verdieping, waar Lannoy met de Russische cast de tekst doorneemt. "Er is géén improvisatie", legt Lannoy ons uit. "Alle acteurs kennen de tekst van alle mogelijke rollen. De mensen stemmen, en afhankelijk van de verschillende resultaten, weten ze welke rol ze moeten aannemen." Aleksandr Siniakovitsj, een jonge Russische acteur, oefent de openingsmonoloog van Kandidat, terwijl hij instructies krijgt van de Belgische makers. "A little bit slower", vraagt Lannoy, terwijl een tolk de richtlijnen simultaan vertaalt naar het Russisch. Waarop Siniakovitsj herhaalt: "Men zegt vaak... dat je geen voorstelling kunt hebben... zonder... publiek..."

Lannoy en Poncelet naderen het einde van een twee weken durend verblijf in Moskou. De twee Belgische theatermakers - Lannoy verzorgt de artistieke kant van de zaak, terwijl Poncelet zich om de techniek bekommert - reisden van de tropische temperaturen in Réunion, een Frans eiland voor de kust van Madagaskar, naar de eerste scherpe winterprikken in West-Rusland. Op de verkeersbermen langs de autosnelweg ligt de eerste sneeuw, de vijver op de promenade langs de Tsjistoproedny Blvd. is al dichtgevroren, en wie door de straten van Moskou loopt, wordt geleid door witte ademwolkjes.

Maar op de zevende verdieping van Tsvetnoj Central Market is het warm. De tijd tikt, en er moet nog van alles gebeuren: acteurs willen bepaalde scènes blijven repeteren, een van de actrices discussieert over de kostumering (de rode jurk, of toch eerder de groene?), een acteur is zijn stem kwijt. En de voorbereidingen verlopen traag, wegens de taalbarrière. "Alles duurt heel lang. Veel langer dan een normale repetitie", vindt Lannoy.

De stress is voelbaar: over vierentwintig uur beleeft Kandidat de eerste van wat negen Russische voorstellingen moeten worden, samen goed voor 1.800 toeschouwers. De première markeert het zoveelste hoofdstuk in het internationale succesverhaal van Fight Night, de bejubelde voorstelling waarmee de makers van Ontroerend Goed nu al vier jaar de wereld rondtoeren.

Sinds de speelreeks in de Gentse Vooruit werd Fight Night in drie talen - Nederlands, Frans en Engels - opgevoerd, van Canada tot Australië, van Frankrijk tot Hongkong. De tekst werd zelfs aangekondigd door een Turks gezelschap, kort nadat zo'n 3,5 miljoen mensen hadden geprotesteerd tegen het autoritaire regime van president Erdogan.

"In Turkije hebben ze een remake gemaakt", vertelt Poncelet. "We zijn daar zelf niet naartoe geweest. Ze hebben dat op zichzelf gerepeteerd - waarschijnlijk is het niet helemaal dezelfde voorstelling, dus. Maar het is wel heel interessant dat ze aan de hand van ons werk in Turkije ook over democratie babbelen. En in Hongkong hebben we Fight Night nét na de parapluprotesten gespeeld, waarbij studenten protesteerden tegen de bemoeizucht van Peking. Je voelde dat ongenoegen ook in de voorstelling. Aan het einde krijgen toeschouwers de kans om nee te zeggen, om zich te verzetten tegen het systeem. Dan komen die mensen op het podium zitten. In een normale voorstelling is dat misschien 15 of 20 procent, maar in Hongkong was dat opvallend veel meer."

Huisarrest

Dat Fight Night nu ook in Rusland wordt gemaakt, mag opvallend heten. Rusland staat niet bekend als een vriendelijke omgeving voor eigenzinnige theatermakers. De affiches die we in het Moskovische straatbeeld tegenkomen, promoten bekende voorstellingen zoals Anna Karenina, van grote staatstheaters. De ensceneringen zijn klassiek, de kostuums historisch. Theatermakers met een te uitgesproken mening lopen risico's: Kirill Serebrennikov heeft al sinds deze zomer huisarrest. Officieel omdat hij met overheidsgeld heeft geknoeid, al denken velen dat zijn controversiële standpunten de oorzaak zijn.

"Hij staat bekend als een erg dappere theatermaker, die niet verlegen zit om een sterke mening, die tegen, laten we zeggen, de gangbare opvattingen ingaat", vertelt Fjodor Eloetin, de flamboyante Russische impresario die met Kandidat voor de derde keer een voorstelling van Ontroerend Goed naar Moskou haalt (eerder deed hij hetzelfde met Smile en A Game of You). "Hij leeft nu onder huisarrest. Dit is nu eenmaal het land waarin we leven: er zijn veel mogelijkheden, maar het blijft onvoorspelbaar."

Het houdt Ontroerend Goed niet tegen om de vinger aan de Russische pols te houden. Op 18 maart trekken de Russen naar de stembus, om een nieuwe president te kiezen. Hoewel de huidige president Vladimir Poetin verkiesbaar is voor een tweede opeenvolgende ambtstermijn, heeft hij zich nog niet officieel kandidaat gesteld. Maar als je dat voorlegt aan een Rus, valt hij volledig uit de lucht: een nieuwe termijn voor Poetin staat in de sterren geschreven, weet iedereen.

Ook Fjodor Eloetin hoort het in Keulen donderen wanneer we hem vertellen dat Poetins naam voorlopig nog niet op de stembiljetten staat. "Nee. Echt? Wel, ik ben er zeker van dat hij het zal doen. Er bestaat geen twijfel over wat de uiteindelijke uitslag zal zijn. Hij is dol op de macht. Hij is niet het type kerel dat zal zeggen: het is mooi geweest, ik laat het nu aan iemand anders over. Hij is iemand die tot het einde gaat. Reken maar op nog zes extra jaren. En wie weet wat er daarna nog gebeurt."

Poetin is alomtegenwoordig: in een souvenirshop op de luchthaven zien we zijn portret prijken op een T-shirt met het opschrift 'Mijn president', en ook tijdens de repetities loenst de man uit het Kremlin ons vestimentair toe. Oleg Rebrov, een van de acteurs, draagt een T-shirt waarop het staatshoofd staat afgebeeld als The Joker uit de Batman-comics. Met groene haren, zwarte ogen en een litteken als glimlach. Tussen twee scènes door vragen we Rebrov wat hij denkt van Poetin, maar hij antwoordt ontwijkend.

"Sorry, ik begrijp niet. Mijn Engels niet goed."

We wijzen op zijn T-shirt. Waarom The Joker? Hij lacht de vraag weg. "Ik denk dat Poetin zich ook zo opmaakt, wanneer hij alleen thuis is." Bulderlach. We proberen het opnieuw. Vindt hij Poetin een schurk, zoals The Joker in de Batman-strips? "The Joker is niet alleen een schurk. Hij is ook een grapjas. Poetin ook. Ik vind hem een grappige kerel. Vandaar het T-shirt."

Het is moeilijk, zo niet onmogelijk, om door het Russische pantser te prikken als je Moskovieten vraagt naar hun mening over hun president. Statistieken wijzen erop dat het overgrote merendeel meer dan tevreden is over 's mans beleid - een peiling van het Pew Research Center toonde dat 87 procent Poetin in een goed daglicht plaatst, zeker als het op zijn buitenlands beleid aankomt. Maar tegen een journalist zwart op wit zeggen dat ze Poetins beleid steunen, doet niemand van de cast.

"Als je er dieper op in wilt gaan, vang je bot", had Poncelet ons op voorhand gewaarschuwd. Ze heeft gelijk. Maria Markova, een van de actrices, had ons gesprek over Poetin en The Joker besloten met "Ik schaam me voor hem". Het is het sterkste statement dat we zullen horen, maar ook wanneer we haar vragen of ze kan uitleggen waarom, drukt ze haar politieke kaarten dicht tegen de borst. "Daar praat ik liever niet over. Voor mij is Kandidatook geen politieke voorstelling. We hebben hier niet echt 'politiek'. We hebben iets wat erop lijkt, maar eigenlijk is het gewoon een show. Met acteurs, die een rol spelen."

Het is niet helemaal naast de waarheid: een van de ontwikkelingen die Alexander Devriendt, artistiek leider van Ontroerend Goed, er destijds toe aanzette om Fight Night te maken, was een spelprogramma: De slimste mens ter wereld.

N-VA-voorzitter en huidig Antwerps burgemeester Bart De Wever kende een electorale boost na zijn succes in de tv-quiz van Erik Van Looy, wat Devriendt aan het nadenken zette over ons stemgedrag.

"Alexanders grootmoeder was toen helemaal gewonnen voor De Wever", legt Lannoy uit. "Hij was slim en grappig, en zijn ideologie maakte haar niet zo veel uit. Dat is een van de vragen die we willen opwerpen in de voorstelling: waarom stem je voor iemand?"

Het stuk maakt dat duidelijk in een aantal stemrondes: in de eerste ronde kun je enkel stemmen op het voorkomen van de kandidaten. De aantrekkelijke jongedame met de mooie jurk trekt dan steevast aan het langste eind. Bij de première haalt de blonde, fel opgemaakte Ekaterina Sjeba meer dan een kwart van de stemmen.

In de tweede ronde moeten de kandidaten hun eerste statements maken en uitleggen wat hun sterke punten zijn: terwijl de winnaar van de eerste ronde dan geheid terugvalt, kiest het publiek doorgaans voor de underdog. Sheba's stemmenaantal wordt gehalveerd, terwijl Markova haar percentage ziet stijgen van 14,9 naar 26,2 procent.

Toch ligt de uitslag niet op voorhand vast.

Het scenario mag dan al geschreven zijn, overal ontmoet Ontroerend Goed een verschillend publiek, dat anders stemt. "De voorstelling werkt als een kader", verklaart Poncelet. "Je kunt er van alles aan ophangen. Alles wat je wilt, alle problemen die je aanvoelt. Op een bepaald moment gebruiken we de tekst uit een oude advertentie van Ronald Reagan, waarin hij waarschuwt voor een gevaar - the bear in the woods - en hij zichzelf presenteert als de oplossing, de bescherming. Toen refereerde die beer natuurlijk aan de Sovjet-Unie, maar voor het publiek in Hongkong was die beer een metafoor voor China."

"In Canada hebben we de voorstelling net na de Amerikaanse presidentsverkiezingen gespeeld", vult Lannoy aan. "Toen herkende iedereen Donald Trump in de 'bear in the woods'. Dat bedoelen we: de voorstelling is een blank canvas, waarop mensen kunnen projecteren wat er op dat moment in de wereld, of in hun land, gebeurt."

Paris Hilton

In zekere zin vertelt Fight Night of Kandidat dan ook meer over het publiek dan over de kandidaten. In de vierde ronde, de blind round, moet het publiek zichzelf definiëren, aan de hand van simpele vraagjes, zoals: ik ben a) religieus, b) spiritueel, c) geen van beide. Maar het wordt ook gewaagder. Wanneer het publiek zichzelf moet omschrijven als ofwel racistisch, ofwel seksistisch, ofwel agressief, kiest een meerderheid in Moskou voor dat laatste. Ook opvallend: op de vraag 'welk scheldwoord vind ik het meest aanstootgevend?', scoort 'klootzak' hoger dan 'neger', 'janet' of 'debiel'.

Bij de try-out koos een absolute meerderheid zelfs voor de vijfde optie: 'Ik vind geen van deze scheldwoorden aanstootgevend.' "Dat hebben we nog nooit meegemaakt", vertelt Poncelet achteraf, met enige verbazing in haar stem.

Dat de Russische attitudes stevig kunnen verschillen van wat we in West-Europa gewend zijn, hebben de Belgische makers al gemerkt tijdens de repetities. Wanneer een van de technici tijdens een doorloop vergeet om de microfoon te laten zakken, maakt Poncelet zich boos. Maar het is Fjodor Eloetin die hem meteen op zijn plaats zet. "Je merkt dat die acteurs het lastig vinden dat een vrouw zegt wat ze moeten doen", stelt Poncelet. "Als ik iets van de technici gedaan moet krijgen, is dat echt wel pushen. Ik weet ondertussen ook dat het eenvoudiger is als bijvoorbeeld Fjodor me dan even komt bijstaan. Anders wordt het, jammer genoeg, lastig. Het is niet zo dat ze het niet aanvaarden, maar je voelt dat het niet vanzelfsprekend is."

Maar hoezeer de Russen ook afwijken van de andere theaterliefhebbers die wereldwijd Fight Night al hebben bijgewoond, toch lijken ze van de voorstelling te genieten. Vooral het moment waarop de host van Kandidat besluit zichzelf kandidaat te stellen, kan op applaus en gelach rekenen. "Toen we de voorstelling maakten, in 2013, hadden we ons daarvoor geïnspireerd op Siegfried Bracke, die zich als politiek journalist plots zelf verkiesbaar stelde", duidt Poncelet. "Maar nu herken je daar evengoed Trump in. En de Russen zullen daarin Ksenia herkennen."

Ksenia heet voluit Ksenia Sobtsjak. Haar bijnaam is 'de Russische Paris Hilton': ze is journaliste, tv-presentatrice en beroemdheid. Sobtsjak is de eerste vrouw in 14 jaar die naar het Kremlin wil verhuizen. Met haar 36 jaar is ze ook de jongste kandidate uit de geschiedenis: zowel haar beroemdheid, haar jeugd als haar afwijkende standpunten hebben ertoe geleid dat sommige media haar beschouwen als Poetins voornaamste uitdager. Deze week dropte ze nog een bommetje door te stellen dat de Krim niet aan Rusland toebehoort, en ze is een van de grootste voorstanders om de vervolging van Kirill Serebrennikov op te heffen.

Toch worden haar kansen klein ingeschat. "Ze heeft de hype mee, maar niemand denkt dat zo'n blond meisje de baan van president zal krijgen", voorspelt Eloetin. "Kijk, we noemen de verkiezingen hier 'Poetins verkiezingen'. De mensen denken dat ze een keuze hebben, maar eigenlijk hebben ze die niet. Dat is wat de voorstelling vertelt, en zo is het hier ook. Natuurlijk heb je op papier wel een keuze. Maar de uitslag ligt vast."

Kandidat is dan ook geen ode aan de democratie, geven de makers toe. "Alhoewel de democratie wel nog altijd het beste systeem is waarover we beschikken", vindt Poncelet. "Maar er schuilt een groot gevaar in democratie, en op een bepaald moment riskeer je in een tirannie terecht te komen, als de meerderheid kan gaan beslissen over de minderheid. Fight Night toont die tirannie van de meerderheid ook. Op een bepaald moment zegt de winnaar ook: ik wil de mensen bedanken die niet gestemd hebben. Want jullie apathie draagt ook bij tot mijn overwinning."

Aan het begin van de zevende en laatste ronde blijven steevast drie kandidaten over. "Er is de persoon die de democratie met hand en tand verdedigt, die de mensen oproept om hun stemrecht niet weg te gooien", had Lannoy op voorhand uitgelegd. "Er is degene die ervan overtuigd is dat we allemaal hetzelfde moeten stemmen, omdat er anders nooit iets zal veranderen. En er is de rebel, de anarchist, die mensen oproept om hun stemrecht op te geven en uit het systeem te stappen."

Terug naar 3 november. Het is kwart voor tien 's avonds, en we bevinden ons in een klein zaaltje op de zevende verdieping van Tsvetnoj Central Market. De première van Kandidat loopt ten einde. Een dikke 40 procent van de Russen sluit zich aan bij de anarchist. De zaal loopt halfleeg wanneer de rebel zijn volgelingen met zich mee naar buiten neemt. Een voorbode voor maart 2018?

De Belgische versie van Fight Night loopt nog van 14 tot 16 november in Théâtre 140, Brussel.