In Rusland belanden onderzoekers van de goelag straks zelf in een strafkamp
Het Russische hooggerechtshof heeft de oudste mensenrechtenorganisatie van het land verboden. De rechtbank stelt dat Memorial zich niet heeft gehouden aan regels die gelden voor ‘buitenlandse agenten’. Daarmee komt een einde aan een tijdperk voor Russische activisten.
Memorial werd eind jaren tachtig opgericht door onder anderen de Russische kerngeleerde en dissident Andrej Sacharov. Een groot deel van Memorials activiteiten bestaat uit historisch onderzoek naar de goelag, het netwerk van strafkampen waarin ten tijde van de Sovjet-Unie miljoenen mensen zaten opgesloten.
Dertig jaar na de Sovjet-Unie kunnen onderzoekers van de goelag zelf in een strafkamp belanden. De Russische regering heeft tal van wetten ingevoerd die ‘herschrijving van de geschiedenis’ verbieden en onderzoeksorganisaties het werk onmogelijk maken. Memorial werd in 2015 al door de autoriteiten tot ‘buitenlandse agent’ verklaard wegens donaties uit andere landen.
Mensenrechtencentrum dicht
“Waarom, in plaats van trots te zijn op het land dat de wereld van het fascisme heeft bevrijd, wordt ons aangeboden om berouw te tonen voor ons verleden?”, zei de officier van justitie dinsdag in de rechtszaal. Hij stelde dat Memorial met leugens de Sovjet-Unie neerzet als een terroristische staat en dat de organisatie nazicriminelen rehabiliteert.
Ook het Memorial Mensenrechtencentrum moet overigens de deuren sluiten van de rechter. Die zusterorganisatie komt op voor de rechten van politieke gevangen, migranten en andere kwetsbare groepen in Rusland.
Voor kritische reflectie op de eigen geschiedenis is geen ruimte meer onder president Poetin. Hij probeert Russen te verenigen rondom “de epische, verpletterende zege op het nazisme die de hele wereld heeft gered”, zoals Poetin de overwinning op nazi-Duitsland onlangs omschreef. Stalin wordt op scholen verheerlijkt als oorlogsoverwinnaar. Zijn strafkampen en massa-executies van eigen burgers komen niet aan bod.
Steun van Gorbatsjov
Prominente Russen probeerden de sluiting van Memorial nog te voorkomen. Michail Gorbatsjov (de laatste Sovjet-leider) en Dmitri Moeratov (de journalist die dit jaar de Nobelprijs voor de Vrede won) vroegen het Openbaar Ministerie in een gezamenlijke brief om de aanklacht in te trekken. “De jarenlange activiteiten van Memorial zijn altijd gericht geweest op herstel van historische gerechtigheid”, schreven Gorbatsjov en Moeratov. Dat deed Memorial volgens hen “door het bewaren van de herinnering aan honderdduizenden doden en slachtoffers tijdens jaren van repressie, en door herhaling van die periode te voorkomen, nu en in de toekomst”.
Ook regeringen van andere voormalige Sovjet-republieken, waaronder Estland, Letland en Litouwen, spraken zich uit tegen de vervolging van Memorial. Volgens schattingen van Memorial zijn er tijdens de Stalin-terreur 20 miljoen Sovjet-burgers opgesloten in afgelegen kampen, met name voor de aanleg van infrastructuur. Eén op de tien gevangenen keerde niet terug.
Memorial gaat in beroep tegen het vonnis en stapt bij verlies naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Rusland staat erom bekend uitspraken van dat hof naast zich neer te leggen. Vorig jaar liet Poetin in de grondwet opnemen dat Rusland uitspraken van internationale rechtbanken kan negeren.
Telewerken
Sommige medewerkers van Memorial zeggen hun werk door te zetten, ongeacht de afloop van de rechtsgang. “We zullen vanuit onze appartementen blijven werken totdat ze ons allemaal gevangenzetten”, zei Oleg Orlov, lid van het bestuur van Memorial, tegen persbureau Reuters. “Maar ons werk zal natuurlijk veel, veel moeilijker worden.”
Een van de onderzoekers van Memorial, Joeri Dmitrijev, werd maandag veroordeeld tot vijftien jaar gevangenisstraf. Dmitrijev verwierf bekendheid door zijn ontdekking van massagraven met daarin de overblijfselen van duizenden gevangenen uit de goelag. Een rechtbank achtte hem schuldig aan illegaal wapenbezit en seksueel misbruik van zijn geadopteerde dochter. Activisten en historici zeggen dat de aantijging is verzonnen om Dmitrijev te straffen voor zijn werk.
De 66-jarige Dmitrijev pleitte onschuldig. De ontdekker van massagraven voor Stalins kampgevangenen wordt opgesloten in een extra beveiligde strafkolonie.
