In Oeganda profiteren de machtigen volop van de corona-ellende

In Oeganda grijpen hooggeplaatste overheidsfunctionarissen de ellende van de coronapandemie aan om zichzelf en hun naasten flink te verrijken. Ook privéklinieken beleven gouden tijden. Maar de gewone Oegandees betaalt de rekening.

Nathan Mboowa (29) vreest het ergste wanneer zijn vader op 15 juni met ademhalingsproblemen wordt opgenomen in Mulago. Want Mulago, het grootste openbare ziekenhuis van Oeganda, heeft slechts 27 ic-bedden. In de praktijk zijn het er nog minder: door een gebrek aan gekwalificeerde artsen en technische hulpmiddelen kunnen niet alle bedden gelijktijdig worden gebruikt.

Mboowa en zijn ernstig verzwakte vader, Robert (56), krijgen in Mulago te horen dat er zelfs geen gewoon ziekenhuisbed meer vrij is, zo druk is het er. Robert, een handelaar in auto-onderdelen, mag – al happend naar adem – plaatsnemen op een stoel. Na een douceurtje aan een arts blijkt er opeens wel een bed beschikbaar, en Robert krijgt even later zuurstof toegediend. Maar de opluchting is van korte duur: de zuurstofproductie van het overbelaste Mulago houdt er na een paar uur mee op. “Nadat ik eerst vijf andere patiënten had zien sterven door zuurstoftekort, overleed mijn vader”, zo blikt Mboowa vol droefenis terug.

Verhalen zoals die van Mboowa zijn dagelijkse kost geworden in Oeganda, waar het coronavirus sinds begin juni flink om zich heen grijpt. Vooral in de drukke hoofdstad Kampala zoeken familieleden van ernstig zieke patiënten links en rechts naar zuurstofflessen en ziekenhuisbedden. Met officieel 1.111 doden lijkt het met corona in Oeganda (ruim 40 miljoen inwoners) nog altijd relatief mee te vallen, en zelfs als rekening wordt gehouden met een sterfte die in werkelijkheid hoger ligt, zou de epidemie misschien nog wel beheersbaar kunnen zijn. Maar wat zich nu wreekt, is de jarenlange verwaarlozing van de publieke gezondheidszorg. De beschikbare middelen zijn bij lange na niet genoeg.

“De situatie waarin we zitten, is frustrerend, maar niet verrassend. Onze regering besteedt al jaren veel te weinig geld aan gezondheidszorg, en corona legt deze zwakte van ons systeem genadeloos bloot”, zo zegt Olive Kobusingye (59), een chirurg en wetenschapper die al gedurende haar hele professionele carrière onverschrokken kritiek levert. Onlangs publiceerde ze het boek De patiënt, waarbij de titel verwijst naar de zwakke staat waarin de onderbetaalde, onderbemande en door corruptie en hebzucht aangetaste publieke gezondheidszorg in Oeganda zich bevindt.

Het spel van president Museveni

Van alle overheidsuitgaven in Oeganda gaat slechts 6 procent naar de zorg, een stuk minder dan de 15 procent die het land behoort te spenderen volgens een reeds twintig jaar oude richtlijn van de Afrikaanse Unie. President Yoweri Museveni (76), sinds 1986 aan de macht, geeft zijn geld liever uit aan de politie en het leger, die de bevolking onder de duim moeten houden. De meeste kosten in de Oegandese gezondheidszorg worden door donorlanden opgehoest, en door de gewone Oegandezen die in ‘gratis’ openbare ziekenhuizen en klinieken naar zorg kunnen fluiten als ze niet zelf verbandscharen, latex handschoenen of medicijnen meebrengen. Daarbij moeten patiënten vaak ook nog de op een mager salaris werkende artsen en verplegers iets extra’s toestoppen.

Tegen deze achtergrond vindt Kobusingye het nogal wrang dat de Oegandese regering vorig jaar volop complimenten kreeg voor het besluit om reeds in een vroeg stadium van de coronapandemie de grenzen te sluiten. “Door dat vroege optreden kreeg de regering tijd om de zorg goed voor te bereiden op corona, maar de regering liet deze kans liggen. Waarom zouden we dan moeten applaudisseren?”

Afgezien van de gebrekkige financiering lijdt het zorgsysteem onder de niet minder dan roofzuchtige praktijken van overheidsfunctionarissen. Zoals in alle sectoren van de Oegandese overheid gaan in de zorg belangrijke baantjes naar politieke medestanders van president Museveni. Dat de personen op het pluche zichzelf soms flink te buiten gaan, is niet nieuw. Ruim tien jaar geleden verduisterden de toenmalige minister van Gezondheidszorg en enkele andere hooggeplaatste figuren een paar miljoen dollar aan donaties van de internationale vaccinatie-alliantie GAVI en het Global Fund voor de bestrijding van aids, tuberculose en malaria. Geen van de daders kreeg een serieuze straf, de donaties werden gewoon voortgezet.

Mondkapjes en zuurstof

En nu biedt de coronacrisis machtige personen de gelegenheid hun zakken te vullen. Reeds bij het begin van de pandemie gingen overheidscontracten voor mondkapjes in Oeganda naar firma’s met connecties met het politieke bewind. Een aanbesteding voor de levering van bonen en andere voedselhulp tijdens de eerste lockdown ging – met flink opgeblazen prijzen – naar een vooraanstaande partijgenoot van president Museveni.

Een nog bijzonderder verdienmodel was dat van de verplichte quarantaine: honderden Oegandezen die gerepatrieerd werden, moesten op eigen kosten 14 dagen doorbrengen in hotels die veelal eigendom zijn van politici. Het ministerie van Gezondheidszorg had dat zo besloten. Een van de geselecteerde hotels is van een minister, zijn schoonzus is de hoogste ambtenaar op het ministerie van Gezondheidszorg.

Maar het toppunt is de zelfverrijking die plaatsheeft rond de sinds kort zo broodnodige zuurstof. Reeds op 30 juni vorig jaar betaalde de Oegandese overheid aan een lokaal bedrijf omgerekend 1,5 miljoen euro voor de levering van zuurstofcilinders aan twee openbare ziekenhuizen, waaronder Mulago. De cilinders werden vervolgens niet bezorgd. Uit het Oegandese bedrijfsregister wordt duidelijk wie er precies van deze covidaanbesteding heeft geprofiteerd: de schoondochter van president Museveni.

Verdwenen geld

De zuurstofdeal wekt de woede van Ronald Ssekandi (41), hij verloor op 12 juni zijn 72-jarige vader Godfrey aan covid. Ssekandi, eigenaar van een safaribedrijfje, had nog vergeefs naar zuurstof gezocht. “In ons land is er iets vreselijk misgegaan met het leiderschap, waarom werd Oeganda niet beter voorbereid op de coronapandemie? Waar is al het geld naartoe gegaan?”, verzucht hij.

Ssekandi trekt een harde conclusie: een land met zo veel financiële wanpraktijken als Oeganda, mag niet bij rijke landen klagen dat ze meer coronavaccins moeten doneren. Hij is het dan ook niet eens met bijvoorbeeld de Wereldgezondheidsorganisatie WHO, die westerse landen erop aanspreekt dat in Afrika pas ongeveer 1 procent van de inwoners volledig is gevaccineerd. Ssekandi: “Het gaat de hele tijd over ‘schuld, schuld, schuld’ van het Westen, maar wat heeft Oeganda zelf eigenlijk gepresteerd?”

Hij krijgt bijval van chirurg Kobusingye, zij wijst op de covidnoodkredieten ter waarde van honderden miljoenen dollars die Oeganda van de Wereldbank en het IMF krijgt, terwijl president Museveni onlangs zijn kabinet uitbreidde naar 82 personen en hij alle 529 leden van het parlement 50.000 euro voor een nieuwe auto heeft beloofd. “Als we geld op deze manier besteden, hoe kunnen we dan denken dat andere landen ons ook maar iets verschuldigd zijn?”, zo stelt Kobusingye. “Het probleem is ons eigen, monumentale gebrek aan goede leiders.”

Privéklinieken

Door het gebrek aan goede publieke zorg zijn veel covidpatiënten in Oeganda aangewezen op dure private zorg. In de hoofdstad Kampala staan ongeveer tien particuliere ziekenhuizen met een ic-afdeling. In deze ziekenhuizen heerst nu topdrukte.

De private instellingen profiteren niet alleen van het gat dat door de overheid is achtergelaten, maar ook van de verregaande liberalisering van de Oegandese economie. Reeds in de jaren 80 en 90 behoorde Oeganda tot de koplopers in Afrika als het om privatisering gaat. Liefst de helft van alle ziekenhuizen en klinieken is tegenwoordig in particuliere handen.

Ook de politieke machthebbers profiteren van dit systeem, zegt Daniel Kalinaki, een commentator van de Oegandese krant Daily Monitor. Omdat private zorginvesteerders eerst toestemming en vergunningen moeten zien te krijgen van de overheid, kunnen hoge functionarissen proberen een graantje van de beschikbare middelen mee te pikken. Om deze reden loont het zelfs om de publieke zorg moedwillig te laten versloffen, zo stelt Kalinaki in een verwijzing naar het onderbetaalde Mulago-ziekenhuis in Kampala: “Om winst te maken in de privésector, moest Mulago ‘sterven’.”

Lichamen ‘gegijzeld’

Problemen ontstaan er nu Oegandezen de rekeningen voor intensieve covidbehandelingen ontvangen. Twee weken op een ic in Kampala kost al snel meer dan 15.000 euro, een bedrag dat ook voor veel families uit de zogeheten ‘middenklasse’ te veel gevraagd is – lang niet iedereen heeft een uitgebreide zorgverzekering. Toch moeten families het geld ergens vandaan halen, want ziekenhuizen weigeren vaak om opgeknapte patiënten te laten gaan voordat de gehele rekening is voldaan. Ook lichamen van overleden patiënten worden dikwijls ‘gegijzeld’.

Dit verklaart waarom er de laatste tijd op sociale media en in kranten in Oeganda overlijdensberichten verschijnen met daarbij de oproep om geld te doneren. Het typisch Afrikaanse systeem van de snelle mobiele geldtransfer komt hierbij van pas, zeker nu Oeganda opnieuw in lockdown is gegaan en het personenvervoer aan banden is gelegd. Wie er desondanks niet in slaagt om genoeg geld in te zamelen, ziet zich gedwongen om bezittingen te verkopen, zoals een stuk grond of een auto.

Allana Kembabazi (34), van de Oegandese actiegroep Initiative for Social and Economic Rights, begrijpt wel dat Oegandezen naar behandelcentra gaan die ze eigenlijk niet kunnen betalen. “Corona creëert acute noodsituaties, natuurlijk ga je dan zo snel mogelijk naar een goed ziekenhuis.” Het werkelijke probleem, zegt Kembabazi, is dat Oegandezen “volledig zijn overgeleverd aan de markt”.