'In Israël klinken ook andere stemmen dan die van Sharon'

regisseur david strosberg over 'schitz' en de joodse humor van auteur hanoch levin

De Israëlische auteur Hanoch Levin is bij ons nog een nobele onbekende, maar wordt in eigen land geloofd om zijn kritische blik. 'Levin is een artiest die voor ons in de spiegel kijkt en ons toont wat hij ziet, terwijl wij blijven volhouden dat wij dat onmogelijk kunnen zijn', zei de Israëlische minister van Onderwijs bij de dood van Levin in 1999. De 57-jarige schrijver liet een oeuvre na van 56 toneelstukken, gaande van cabaret tot familiedrama's en reflecties over de wereld. Schitz is van alles een beetje en wordt voor het eerst in het Nederlands opgevoerd door de Franstalige jonge regisseur David Strosberg.

Brussel

Van onze medewerkster

Liv Laveyne

De uitnodiging voor deze KVS/de bottelarij-productie is verpakt in hetzelfde roze-wit geblokte papier als het beleg dat je bij de slager koopt. Het stuk van Hanoch Levin gaat dan ook over een slagersfamilie. De dochter is zo lelijk als de achterkant van een varken en raakt maar niet aan een echtgenoot. Vader Schitz belooft dan ook een klein fortuin aan de man die gek genoeg is zijn dochter te trouwen. Levin gebruikt in zijn stukken vaak voedsel en het verteringsproces als symbool voor de consumptiemaatschappij. Vandaar het idee van Strosberg om de uitnodiging in te pakken.

"Het leven is een verpakking. Schitz gaat over die leegte van het leven. Want dat is uiteindelijk het menselijke bestaan: gevangen tussen je dromen en het besef de slaaf te zijn van je impulsen, een stomme mens die niets anders kan dan consumeren." Strosberg ontdekte het oeuvre van Levin toevallig. "Als regieassistent in Parijs zag ik een aankondiging van een lezing over Levin, van wie toen net L'enfant rêve in het Frans was vertaald. Al bij de eerste zinnen had ik het gevoel: dit moet ik doen! Een jaar na zijn dood heb ik zijn L'enfant rêve in Théâtre Varia geregisseerd.

"Het is een fantastische auteur: hij heeft de meest heldere mensenkennis, maar wordt nooit psychologiserend of zwaar op de hand. Hij snijdt morele kwesties aan maar is geen accusateur. Hij beschrijft de mens met veel humor maar in een economie van woorden waardoor de taal soms gekunsteld aandoet. De schriftuur is mathematisch, een partituur zou ik het bijna noemen, waarbij je niet rond de pot kunt draaien. Je hoeft er maar de eerste woorden van elk personage op na te lezen. Moeder Tsesja zegt: 'Het zijn zware tijden, mijn dochter. Sluit uw kont op in huis, het liefst in de kluis. Hongerige straathonden, mannen met bijlen jagen door uw billenfilet.' De openingszin van Tchèrkez, de aanstaande, luidt: 'Ik heb ook wel eens last van constipatie.'

Ruben Verhasselt vertaalde de tekst uit het Hebreeuws. Hij had al diverse romans vertaald, maar dit was voor hem de eerste confrontatie met theater. "We hadden er een typisch Belgisch stuk van kunnen maken, maar dergelijke 'compromisdramaturgie' is niet interessant", vindt Strosberg. "Ik wou dat het een stuk van daar bleef: de munteenheid en het joodse trouwritueel zijn behouden. Maar het blijft heel herkenbaar. Egocentrisme kun je overal ter wereld vinden."

In Schitz handelt elk gezinslid uit eigenbelang, waardoor er geen kans is op samenleven. Levin hekelt de mens zonder verbeelding, die 'waarde' als een louter economisch gegeven ziet, die rituelen verricht voor de vorm maar niet als cultuur. "Ook zijn mening over de Israëlisch-Palestijnse kwestie en het aanslepende geweld heeft de satiricus Levin nooit onder stoelen of banken gestoken", zegt Strosberg. "Daarom ben ik trots om een auteur als Levin naar hier te halen. Ik wil laten horen dat er in Israël ook andere stemmen klinken dan die van Sharon. De politici die de Conventie van Genève voor hebben gezeten, Rabbo van Palestijnse kant en Beilin van Israëlische zijde, laten een heel andere opinie horen. Het fundament voor hun visie werd mee gelegd door schrijvers zoals David Grossman. Ik vertel je dit omdat ik duidelijk wil stellen dat kunstenaars in Israël een mening vertolken die niet in dovemans oren valt. Ze vechten tegen het vechten en bouwen bruggen met woorden. Ik vind het belangrijk om die nuance te maken: ik word zo kwaad als ik de media bezig hoor over 'Israël zegt' in plaats van 'de regering-Sharon zegt'. Ik ben toch ook niet Verhofstadt; ik ben David."

Strosberg is, zoals de naam doet vermoeden, zelf joods. Is het dan wel zo toevallig dat hij de eerste is om dit stuk in België te regisseren? "Uiteraard voel je een verbondenheid maar dat heeft niet zozeer met 'mijn volk' te maken, maar eerder met een aanvoelen van de materie waarin je jezelf herkent. De humor is bijvoorbeeld typisch joods. De schrijver Kurt Tucholsky drukte dat ooit als volgt uit: 'l'humour c'est quand on rit quand même' (humor is als men toch lacht, LiLa). Er bestaan zelfs boeken met moppen die de ronde deden in de concentratiekampen. Het is de humor van de mens die zijn graf delft en toch lacht. Dan durf je de essentie recht in de ogen kijken, denk ik."

Levin schreef in zijn begincarrière veel sketches. Die cabaretinvloed heeft Strosberg nog aangedikt door de acteurs (Brenda Bertin, Koen De Graeve, Chris Thys en Bruno Vanden Broecke, LiLa) een tiental nummers te laten zingen. "Ik wil dat het publiek het gevoel krijgt dat ik had toen ik het stuk voor het eerst las. In een eerste fase opteerde ik ervoor 'een stuk op vier stoelen' te maken omdat soberheid nu eenmaal dwingt tot verbeelding. Maar het lichamelijke aspect is zo belangrijk in Schitz dat er veel meer speelscènes ontstaan zijn. Die fysiek vertaalt zich in de kostuums, niet in het spel. Het spel wil ik sober houden om zo tot vervreemding te komen."

Strosberg regisseerde al twee producties in het Franstalige theatercircuit van Brussel, maar koos ditmaal voor het Nederlands. Hoe moeilijk is dat? "Veel gemakkelijker." Strosberg laat een betekenisvolle stilte vallen. "Het is veel menselijker dan aan Franstalige kant. Jan Goossens (artistiek leider KVS/de bottelarij, LiLa) had nog geen stuk van mij gezien toen hij vol vertrouwen zei: 'Doe jij maar.' Die mentaliteit bestaat niet aan Franstalige kant. Daar heerst een echte bureaucratie. Je hebt daar het gevoel steeds weer voor een examen te moeten slagen: je moet bedelen om iets te mogen doen. De structuur in de grote Franstalige theaters in Brussel is oud, ziek en versleten. Niet in het minst omdat veel directeurs ook regisseurs zijn, en dan heb ik het niet over de kleine theaters en gezelschappen." Hij zucht: "Ik zie het als een vorm van desinteresse, zich niet interesseren in zijn stad en in de mensen, wat KVS/de bottelarij wel doet. Wie zich niet in de mens of de stad interesseert, maakt toch louter l'art pour l'art?"

Strosberg volgt sinds enkele jaren het Vlaamse theater op de voet. "Tijdens mijn opleiding (aan het INSAS, LiLa) heb ik vooral geleerd hoe je regisseert vanuit je zetel of vanachter je tafel. Toen was er opeens dat stuk van Von Horvath, Casimir en Caroline door De Roovers. Ik hielp daar toen wat en zag hoe zij erin slaagden ook zonder regisseur een goed stuk af te leveren. Sindsdien vraag ik me vaak af hoe onmisbaar ik ben. Maar misschien is dat wel het belangrijkste: jezelf telkens weer in twijfel trekken. Misschien is die tendens om zonder regisseur te werken er ook maar gekomen omdat te veel regisseurs hun eigen fantasieën wilden verbeelden en de acteurs naar hun pijpen moesten dansen. Want 'Hij' wist het. Ik heb voor mezelf uitgemaakt dat ik het recht heb om niet te weten of, als ik per se iets wil, de plicht om uit te leggen waarom en daarover te debatteren."

Voor Strosberg betekent regisseren houden van een tekst en een geslaagde regie impliceert dat de acteurs op de een of andere manier van de tekst gaan houden. "Als ik met Franstalige acteurs werk, moet ik zes weken uittrekken om hen normaal te doen praten, om hen te doen geloven dat ze niet constant een standpunt en/of gevoel in elk woord moeten leggen. De eerste repetitiedag van Schitz lazen de acteurs hun tekst en dat zat onmiddellijk goed. Ik had even het gevoel dat mijn werk er al op zat."

Schitz gaat vanavond in première. Nog te zien tot 24 januari in KVS/de bottelarij. Info en kaartjes: 02/412.70.70 of www.kvs.be

'De structuur in de grote Franstalige theaters in Brussel is oud, ziek en versleten. Niet in het minst omdat veel directeurs ook regisseurs zijn'