In het land met de grootste gasexport ter wereld stoken duizenden steden en dorpen met hout

Rij door de dorpen langs de grote gaspijpleidingen in het noorden van Rusland en je ziet ze staan: mannen met bijlen. Nikolaj, inwoner van het dorpje Serjogovo, is een van hen. Gespierde bovenarmen, scherp geslepen bijl in de rechterhand. Zijn huid is rood van de muggenbulten. Al drie dagen op rij staat hij bij een vochtig naaldbos hout te hakken ter voorbereiding op de volgende winter.

“Afgelopen winter was het hier 45 onder nul”, zegt hij. “We hebben niet vaak zoveel moeten stoken.” En dan splijt hij met een ferme uithaal weer een houtblok in tweeën.

Serjogovo mag dan gelegen zijn aan vier enorme pijpleidingen met genoeg Russisch gas om West-Europa te verwarmen, de inwoners zelf hebben geen gasaansluiting. Hetzelfde geldt voor 93 procent van de andere dorpen in de provincie Komi, de belangrijkste doorvoerregio van gas naar Europa via onder meer Nord Stream, het omstreden gasproject tussen Rusland en Duitsland.

Hout is hier de belangrijkste brandstof sinds Ivan de Verschrikkelijke opdracht gaf tot de vestiging van Serjogovo als nederzetting voor zoutwinning in de 16de eeuw. Daar hebben de moderne gaswinningsprojecten van de eigen regering geen verandering in gebracht. Tegen de buitenmuren van de houten huisjes in Serjogovo – ruim zeshonderd inwoners – leunen stapels brandhout tot aan de daken. Voor warm water vertrouwen de inwoners op twee ketelhuizen. Die werken 24 uur per dag en worden gestookt op kolen. Uit de schoorstenen van de ketelhuizen walmt een donkere rookpluim over het idyllische dorpje aan de Vym-rivier.

“Onze provincie brengt de warmte van het noorden naar het zuiden, maar zelf tellen we niet mee”, zegt Olga Vladimirovna, uitbater van kruidenierszaak het Berkenboompje iets buiten Serjogovo. Boven op de vrieskist met ingevroren deegpakketjes ligt een papiertje waarop staat dat mensen een bestelling kunnen achterlaten voor gascilinders, die maandelijks naar het dorp worden gebracht door een staatsgasbedrijf. Lang niet iedereen maakt gebruik van de aanbieding: de cilinders wegen 50 kilo, er gebeuren heftige ongelukken mee en ze zijn vooral veel duurder dan aansluiting op het gasnetwerk. Olga Vladimirovna: “De regering ziet ons gewoon als brandstof, meer niet. Schrijf maar op hoor, wij proletariërs hebben toch weinig te verliezen hier.”

Megaproject

Als de voorspellingen van de Russische regering uitkomen, gaat er dit jaar nog meer gas door de leidingen langs Serjogovo. Naar Duitsers, Britten, Nederlanders. Eind vorige maand schortte de Amerikaanse regering haar sancties op tegen de aanleg van Nord Stream 2, de tweede set gasleidingen in de Oostzee die Rusland met Duitsland verbinden. Daarmee verdween het laatste obstakel voor voltooiing van het megaproject dat Rusland nog meer controle geeft over de Europese energievoorziening.

Voor Rusland is Nord Stream 2 veel meer dan een economisch project met een prijskaartje van zo’n 9,5 miljard euro. Als Rusland enkel meer gas zou willen verkopen aan de EU, zou het gebruik kunnen maken van bestaande pijpleidingen door Oekraïne en Wit-Rusland. Die worden al jaren niet ten volle gebruikt. Alleen in de leidingen door Oekraïne is al ruimte vrij voor bijna 100 miljard kubieke meter gas per jaar extra. Dat is bijna twee keer de capaciteit van Nord Stream 2, die jaarlijks ruimte moet geven aan 55 miljard kubieke meter gas.

Ruslands grootste belang bij Nord Stream 2 is dat het zelf kan bepalen hoe het gas naar de EU stroomt. De gasleiding door Oekraïne met de achterhaalde naam Broederschap heeft Poetin niet meer nodig. Met de leidingen door de Oostzee kan hij de kraan naar Oekraïne dichtdraaien zonder dat de leveranties aan de EU in gevaar komen.

Het is de reden voor het felle protest van de Oekraïense president Zelenski tegen Nord Stream 2. Vorige week verzocht hij Biden nog met klem om een ontmoeting voordat de Amerikaanse president woensdag in Genève om tafel gaat met Poetin. Maar Bidens minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken noemde Nord Stream 2 een ‘fait accompli’ en Biden zei dat hij pas eind juli tijd heeft voor Zelenski in Washington. Dan is de gasleiding van staatsgasbedrijf Gazprom – voor de helft gefinancierd door vijf Europese energiebedrijven, waaronder Royal Dutch Shell – naar verwachting niet meer tegen te houden. Zelenski zei “teleurgesteld” te zijn in zijn westerse bondgenoten en noemt de aanstaande voltooiing van Nord Stream 2 “een serieuze politieke overwinning” voor Poetin.

Dat de oppositie tegen Nord Stream 2 nu gebroken lijkt, stemt het Kremlin inderdaad tot tevredenheid. Poetins annexatie van de Krim en ontketening van een oorlog in het oosten van Oekraïne stonden het gasproject niet in de weg. Ook moordaanslagen op tegenstanders in het buitenland, repressie tegen de eigen bevolking en de bijna fatale vergiftiging en opsluiting van oppositieleider Aleksej Navalny werden in de EU niet afgestraft met economische gevolgen voor Poetins geopolitiek, die grotendeels leunt op gas- en oliebeleid. De Duitse bondskanselier Merkel houdt vol dat Nord Stream 2 “een puur commercieel project” is.

Machtspositie

Poetin, die zelf het Russische gasbeleid aanstuurt, maakte deze maand voor het eerst gebruik van zijn nieuwe machtspositie. Terwijl Biden aankondigde met Merkel te gaan praten over manieren om Oekraïne betrokken te houden bij de gasdoorvoer, zei Poetin dat Oekraïne eerst maar eens ‘welwillendheid’ moet tonen als het betrokken wil blijven. Hij voerde de druk nog wat op door te zeggen dat de aanleg van een van de twee leidingen van Nord Stream 2 al voltooid is.

Alleen een verkiezingsoverwinning van de Groenen in Duitsland zou voor Rusland nog wat frictie kunnen veroorzaken – de partij is tegenstander van Nord Stream 2. Maar bij de stembusgang in september stroomt er mogelijk al gas door de leiding.

In Rusland kijkt een aanzienlijk deel van de bevolking met jaloezie naar al het gas dat het land uitstroomt naar West-Europa. In het land met de grootste gasexport ter wereld zitten duizenden steden en dorpen zonder gas. Uit gegevens van Gazprom blijkt dat een op de drie huishoudens geen gasaansluiting heeft.

Ondanks de grote opbrengsten voor de Russische economie is het een moeilijk te verkroppen realiteit voor de Russen, vooral voor mensen die het gas met eigen ogen zien wegstromen. Zoals werknemers van de staatsgasbedrijven die na een maandenlang verblijf op de gasvelden in het Russische poolgebied terugkeren naar huizen zonder gasaansluiting. En zoals de mensen in gasloze woningen langs de pijpleidingen.

In Serjogovo betekent het gasgebrek ook dat de kerk van het vrouwenklooster buiten het dorp het grootste deel van het jaar gesloten is. “We houden alleen diensten in de zomer, want het houtkacheltje krijgt de ruimte helaas niet warm”, zegt moeder-overste Stefanida in de kerk die al drie decennia hersteld wordt van vernielingen door de communisten, die de kerk gebruikten als gevangenis, graanopslag en later als dansclub. Buiten hebben vrachtwagentjes bergen van berkenstammen gestort om het kerkelijk seizoen zo lang mogelijk te rekken.

Sinds kort is er zowaar hoop op de komst van gas naar Serjogovo. Gazprom heeft het dorp opgenomen in de lijst waar elk gasloos dorp van Rusland op wil komen: de lijst met nederzettingen die aangesloten worden op de geelgeverfde leidingen.

Nationale bodemschat

Gazprom heeft van president Poetin opdracht gekregen om het binnenlandse gasnetwerk uit te breiden zodat vrijwel de hele bevolking thuis kan profiteren van de nationale bodemschat. Dat gaat langzaam. Rusland kent tal van onherbergzame, dunbevolkte provincies ver verwijderd van de grote gascorridors. In Siberië en het Verre Oosten is minder dan een zesde van de woningen aangesloten. De leegloop van Russische stadjes en dorpen motiveert ook niet om leidingen aan te leggen.

Toch heeft Gazprom toegezegd om de komende vijf jaar ruim 24.000 kilometer leidingen aan te leggen in Rusland. De leiding naar Serjogovo ligt er al. Naast het houten sanatorium uit 1929 met zijn zoutwaterbron – de trots van het dorp – steekt een gele buis uit de grond. Volgend jaar moet die doorgetrokken worden naar alle woningen.

Dan moeten de beloften aan Serjogovo wel worden ingelost. En daar gaat het weleens fout. “Mij is al decennia gas beloofd en ik heb het thuis nog steeds niet”, zegt Aleksandra Kezjoerova, de gepensioneerde docent Frans van het dorp. Ze maakt een wegwerpgebaar dat Russen voortdurend maken als ze het over de autoriteiten van hun land hebben.

Maar burgemeester Tatjana Karaktsjieva gelooft erin. “Het leven wordt goedkoper”, zegt ze. “Onze bakker heeft al gas. Hij hoeft geen dure elektriciteit meer te gebruiken voor zijn ovens. De broodprijs gaat omlaag. Binnenkort profiteert iedereen.”

Ze ziet de komst van gas al als een opstap naar een modernisering van Serjogovo. Misschien dat er hier, in het houten dorp aan een van de grootste en duurste gascorridors ter wereld, wel genoeg geld vrijkomt voor de aanleg van een voetpad langs de rivier. Houten bankjes erbij vanwaar inwoners naar het water kunnen staren, ja, dat zou mooi zijn. Karaktsjieva droomt zelfs al van de verbouwing van de vervallen, 18de-eeuwse graanschuur tot een cultuurhuis aan het water. “Als Ivan de Verschrikkelijke al potentie in Serjogovo zag, dan zou onze Vladimir Vladimirovitsj (Poetin) die toch ook moeten zien.”