In het armste land van Europa gaan de lichten en verwarming uit

De oorlog woedt weliswaar in buurland Oekraïne, maar het kleine Moldavië kampt met de gevolgen: een hoge energierekening, een gierende inflatie en zelfs neergeschoten raketten die binnen de landsgrenzen terechtkomen. ‘Veel mensen gaan weg.’

Bij de Moldavische voetbalbond zitten ze deze maand in het donker en in de kou en is indikken het devies. Marketingmanager Serghei Barcari houdt sinds kort kantoor in de garage van het gebouw in het centrum van de hoofdstad Chisinau. Waar vroeger de keuken was, daar zitten nu verplicht verkaste collega’s die normaal werken in het nationale Zimbru-stadion. Allemaal dragen ze een dikke trui, een sjaal en sommigen zelfs een jas. De verwarming blijft uit, net als het licht. Dat gaat pas aan over een paar uur, als het begint te schemeren. Ook al lijkt het dat allang te doen, op deze druilerige dag.

Moldavië bespaart, nu het als armste land van Europa te maken heeft met onder meer een enorme energiecrisis. Gas is maar liefst zeven keer zo duur als vorig jaar, elektriciteit vier keer. De voetbalfederatie stelde haar begroting op vóór de Russische inval in Oekraïne; door de geëxplodeerde kosten voor licht en verwarming dreigde de boekhouding te ontsporen. Vandaar dat de bond besloot het landelijke stadion te sluiten en de medewerkers in zijn hoofdkantoor onder te brengen. Ook trainingsfaciliteiten elders in Moldavië gaan binnenkort waarschijnlijk dicht.

“En dan zijn wij nog een relatief rijke bond, gefinancierd door de FIFA en de UEFA”, zegt Barcari. Hij loopt een koude vergaderzaal in. “Het licht hoeft niet aan, toch?”

Een been in Europa, een in Rusland

Dat de energiecrisis hier extra hard toeslaat, heeft grotendeels te maken met de historie van de voormalige Sovjet-republiek Moldavië. Sinds de onafhankelijkheid in 1992 stond het land altijd met het ene been in Europa en het andere in Rusland. Westers en oosters gezinde regeringen wisselden elkaar af.

Dat was al een balanceeract, maar sinds de Russische invasie in Oekraïne in februari zit Moldavië helemaal in een lastig parket. Het land, waarvan een groot deel van de 2,5 miljoen inwoners Russisch als voertaal heeft, veroordeelde de agressie, mede uit angst om zelf het volgende slachtoffer van de expansiedrift van Vladimir Poetin te zijn.

Zeker twee keer kwamen er al resten van Russische raketten, uit de lucht geschoten door Oekraïens afweergeschut, neer op Moldavisch grondgebied. In oktober riep Chisinau de Russische ambassadeur op het matje nadat Russische raketten door het Moldavische luchtruim waren gevlogen op weg naar Oekraïense doelen.

Die incidenten wakkerden de angst voor Russische agressie verder aan. Niet zo vreemd: het nietige Moldavië, zonder leger van betekenis, zou geen partij zijn voor Rusland. Bovendien heeft Moskou al dertig jaar de controle over de afvallige regio Transnistrië, waar het ongeveer 1.500 militairen heeft gestationeerd. Die directe dreiging, en de sympathie voor Moskou bij een aanzienlijk deel van de bevolking, zorgden ervoor dat Chisinau terugdeinsde voor deelname aan de westerse sancties tegen Rusland. Een andere belangrijke reden daarvoor: Moldavië was tot dan toe volledig afhankelijk van Russisch gas, dat gigant Gazprom sinds mensenheugenis tegen een vriendelijke prijs leverde.

Maar in november kwam daaraan abrupt een eind. Gazprom leverde nog maar de helft van de afgesproken hoeveelheid. Het bedrijf gaf de schuld aan doorvoerland Oekraïne, dat het deel dat niet aankwam in Moldavië vast zou houden voor eigen gebruik – iets wat zowel Kiev als Chisinau ontkent.

Urenlange stroomuitval

Hoe dan ook moest Moldavië op zoek naar alternatieven voor gas én elektriciteit. Het land gebruikt het gas normaal gesproken ook om 70 procent van zijn elektriciteit op te wekken. De overige 30 procent kwam tot voor kort uit Oekraïne, maar dat land staakte de export onlangs vanwege de voortdurende Russische aanvallen op zijn infrastructuur. Die bombardementen leidden, vanwege de verwevenheid van de twee netwerken, al twee keer tot urenlange stroomuitval in Moldavië.

Buurland Roemenië, waarmee in rap tempo verbindingen voor de levering van gas en elektriciteit worden aangelegd, schiet nu te hulp. Begin deze maand leverde Boekarest voor het eerst gas aan Moldavië, maar wel tegen een fors hogere marktprijs. En het is een noodoplossing, waarvan niet duidelijk is of die de hele winter standhoudt. Ook Roemenië kampt met tekorten.

Zo krijgt Moldavië, ondanks zijn neutraliteit die zelfs in de grondwet is vastgelegd en ondanks het feit dat Oekraïne het Russische leger de afgelopen maanden verder van de Moldavische grens heeft teruggedrongen, harde klappen vanwege de oorlog bij de buren. Voor de voetbalbond is het een geluk bij een ongeluk dat de nationale en internationale competities sowieso stilliggen.

Maar op 16 februari speelt het beste Moldavische team, Sheriff Tiraspol, tegen Partizan Belgrado in de Conference League, in het Zimbru-stadion. “Dan moet het wel weer open”, zegt marketingmanager Barcari. “We zullen zien.” Om de begroting voor volgend jaar rond te krijgen denkt de bond aan het schrappen van enkele toernooien en voor het hoofdkantoor is inmiddels een lading ledlampen besteld.

Alternatieve brandstoffen

De regering roept de bevolking en bedrijven op vooral tijdens piekuren in de ochtend en avond zo min mogelijk te verbruiken en zelfs stekkers van ongebruikte apparaten uit het stopcontact te halen. Ook raadt ze aan te stoken op alternatieve brandstoffen, zoals hout. “Eén persoon kan het verschil niet maken, maar een heel land wel”, schreef vicepremier Andrei Spînu op zijn Facebook-pagina. “Ik vraag u allemaal om vandaag bij te dragen, morgen en in de periode daarna.”

Volgens ontwikkelingsorganisatie UNDP van de Verenigde Naties heeft 60 procent van de Moldaviërs te kampen met energiearmoede. Dat wil zeggen dat ze meer dan 10 procent van hun inkomen kwijt zijn aan energierekeningen.

In overheidsgebouwen gaan de lichten en de verwarming zo kort mogelijk aan. In het straatbeeld van Chisinau is er op het eerste gezicht weinig verandering te merken. De kerstverlichting op en in winkels en andere gebouwen en in de kerstboom voor het regeringsgebouw brandt gewoon. Maar een grote telecomaanbieder houdt de lichtreclame aan de gevel van zijn winkels uit, andere zaken zetten de verwarming een stuk lager.

Een enkele onderneming neemt rigoureuzere stappen. Bij fietsenwinkel Bikeshop zijn de bruine rolluiken omlaag. Bestellingen kunnen alleen nog online worden geplaatst, voor reparaties moet een afspraak worden gemaakt, valt te lezen op een briefje dat op de muur plakt. “Vanwege de hoge energiekosten hebben we besloten niet onze prijzen te verhogen, maar op een andere manier te gaan werken in deze periode die moeilijk is voor iedereen. We rekenen op uw begrip en verontschuldigen ons voor het ongemak.” Een medewerkster wil aan de telefoon geen verdere toelichting geven, maar zegt wel dat ze in haar jas op kantoor zit te rillen van de kou.

Inflatie van 35 procent

En dan is er nog die andere consequentie waar heel Europa mee kampt, maar die er in Moldavië extra hard inhakt: het feit dat alles in rap tempo duurder wordt. De inflatie bedraagt volgens het Moldavische bureau voor de statistiek 35 procent, en niet alleen vanwege duurdere energie. Levensmiddelen stegen zelfs nog sneller in prijs. En dat in een land waar het modale bruto-inkomen rond de 400 euro ligt. Blijkens een enquête heeft bijna de helft van de Moldaviërs moeite om rond te komen, terwijl nog eens 21 procent zegt onder het bestaansminimum te leven.

“Hoe ziet onze toekomst eruit?” vraagt de 36-jarige Olga Bani retorisch, terwijl ze in de koude wachtruimte van een busstation op haar telefoon door het nieuws scrolt. “Ik overweeg serieus naar het buitenland te vertrekken.”

De alleenstaande moeder, die eerder dit jaar haar baan in een fabriek voor tabaksfilters verloor, is vanuit een dorp op enkele uren van Chisinau naar de markt van de hoofdstad gekomen. Hier is de keuze ruimer en de waar goedkoper. Ze heeft schoenen en kleding voor haar kinderen gekocht en een grote zak mandarijnen voor thuis. “Maar ik ben echt geschokt. De bus hierheen kostte altijd 50 lei (ongeveer 2,50 euro, red.), nu 70. En de trolleybus in de stad was vorig jaar nog 2 lei (ongeveer 10 cent, red.), nu 6!”

Bani is daardoor nog maar twee keer in Chisinau geweest dit jaar; normaal zou ze zeker vier keer gekomen zijn. Thuis bespaart ze energie door het licht nauwelijks aan te doen. Ze kan binnenkort aanspraak maken op een subsidie van de regering, die 250 miljoen euro uittrekt voor de gedeeltelijke compensatie van de stijging van de energierekeningen. Er gelden vijf categorieën. Bani valt in die van zwaarst getroffenen, waardoor ze recht heeft op een tegemoetkoming van bijna 60 procent.

Even verderop probeert Ion Bunescu (59) nog acht plastic flessen rode wijn te slijten, de drank die Moldavië in grote hoeveelheden produceert, in vaak uitmuntende kwaliteit. Ze staan uitgestald op de stoep voor hem, in het officieuze deel van de markt. “Ik kom uit een dorp in het noorden van het land, zo’n zeventig kilometer hiervandaan”, zegt hij. “Het kost 300 lei (15 euro, red.) aan benzine om hier met de auto heen te komen. Ik hoop dat ik quitte draai vandaag.”

Bunescu verloor door de brexit zijn baan als automonteur in Groot-Brittannië, vertelt hij, en kwam terug naar Moldavië. Daar leeft hij met zijn dorp zoveel mogelijk zelfvoorzienend. “Besparen, waarop? In onze gemeenschap zijn we altijd al gewend om efficiënt en goedkoop te leven. We gebruiken alles en stoken hout.”

Hij onderbreekt zijn verhaal voor een klant. Een vrouw wijst op een fles en rekent 30 lei af. “Ik probeer wat extra’s te verdienen door mijn wijn hier te verkopen. Maar sommige buren laten de druiven hangen. Door de gestegen energiekosten is het soms niet rendabel om ze te plukken.”

Bunescu overhandigt de fles wijn aan zijn klant. “De huidige regering is heel pro-Europees en dat vind ik wel goed. Maar alle prijzen schieten omhoog, terwijl de pensioenen en salarissen maar met een paar procent stijgen. Ik hoor veel beloften, maar ik verlies de hoop een beetje. Veel mensen gaan weg, en dat aantal zal alleen maar toenemen.”

EU-lidmaatschap

Het is een sentiment dat in heel Moldavië leeft. De huidige regering vaart een sterk pro-Europese koers, nam na de Russische inval in Oekraïne de vlucht naar voren en vroeg in maart het EU-lidmaatschap aan. Sinds juni is het land daarvoor officieel kandidaat, wat geldt als een groot diplomatiek succes. In april had Chisinau al 120 miljoen euro aan leningen en een gift van 30 miljoen uit ‘Brussel’ losgekregen om de ergste nood te kunnen verlichten.

De charismatische president Maia Sandu, afgestudeerd aan de universiteit van Harvard, ligt goed in Europese hoofdsteden. Het komende voorjaar ontvangt ze de politieke leiders van 43 landen uit de EU en daaromheen tijdens de tweede bijeenkomst van de Europese Politieke Gemeenschap, die in oktober in Parijs voor het eerst bij elkaar kwamen.

Maar in Moldavië groeit de onvrede en staan de pro-Russische oppositiepartijen in de peilingen op voorsprong. Zij steunen de inval in Oekraïne niet openlijk, maar rekenen de inflatie de regering aan, en dan vooral dat er geen goedkoop gas meer uit Rusland het land in stroomt.

“Een krappe meerderheid van de Moldaviërs is nog steeds voor EU-toetreding”, zegt Valeriu Pasa, oprichter van Watchdog, een onderzoeks- en debatinstituut dat als doel heeft de democratie in Moldavië te bevorderen. “De steun voor aansluiting bij een door Rusland gedomineerd blok is sinds de invasie in Oekraïne sterk afgenomen”, vervolgt hij. “Daarom zie je dat sommige pro-Russische partijen niet openlijk tegen het EU-kandidaatlidmaatschap zijn, ook al staan ze onder directe invloed van Moskou.”

Ook rechtstreeks uit Rusland komt volgens Pasa een grote hoeveelheid misinformatie en propaganda. Tegelijkertijd laat de regering in Chisinau steken vallen doordat ze bijvoorbeeld niet in staat blijkt het afknijpen van de gastoevoer als een Russische daad van agressie te verkopen. “Voor veel Moldaviërs is dit allemaal extreem verwarrend”, zegt Pasa. “Ze weten niet hoe ze de geopolitieke situatie moeten interpreteren. En vanwege stijgende prijzen en toenemende armoede zeggen de meeste Moldaviërs nu, anders dan direct na de inval in Oekraïne, dat ze andere zaken aan hun hoofd hebben.”