In Duitsland verdwijnen de laatste kerncentrales, en de welvaart ook: ‘Straks moeten we kernenergie uit Frankrijk importeren’

Decennialang stroomde het geld binnen in het Zuid-Duitse dorpje Neckarwestheim, met dank aan de lokale kerncentrale. Eind dit jaar moet ze dicht. Duitsland stopt met kernenergie. Buurlanden willen juist extra centrales bouwen, aangemoedigd door het nieuwe Europese energiebeleid.

Nog tot 2020 kreeg iedere nieuwe inwoner van Neckarwestheim een jodiumpil, als welkomstgeschenk van de gemeente. Het is een van de vele curiositeiten die er nu eenmaal bij horen, in dit dorp met vierduizend inwoners. Net als de reusachtige condenswolk van reactor Neckarwestheim II, die altijd boven het dorpje uittorent en het uitzicht tot kilometers in de omtrek domineert. In de nacht kleurt omgevingslicht de wolk spookachtig geel.

“Ik denk dat veel Neckarwestheimers zich nog ontheemd zullen voelen zonder die wolk”, mijmert burgemeester Jochem Winkler (46), zijn blik op de twee koepels van de kerncentrale onderaan de heuvel.

Eind 2022 zegt Duitsland de kernenergie vaarwel en gaat na bijna vijftig jaar de stekker ook uit de centrale Neckarwestheim II, een van slechts drie nog functionerende kerncentrales in Duitsland. De afgelopen tien jaar sloten al veertien andere kerncentrales. Winkler, een goedlachse politicus in lichtblauw pak, staat voor de weinig benijdenswaardige taak om de gemeentebegroting en de bevolking klaar te stomen voor een onzekere toekomst, waarin het geld niet meer automatisch met miljoenen per jaar binnenstroomt. Want de kerncentrale heeft veel goeds gebracht, in Neckarwestheim.

Alles kon

De allesoverheersende condenswolk tekent de innige verwevenheid van het sociale en economische leven in Neckarwestheim met het wel en wee van de gelijknamige kerncentrale. Terwijl in de jaren tachtig en negentig het Duitse anti-atoomprotest tot het kookpunt steeg, met veldslagen tussen activisten en politie, was het rond de kerncentrale Neckarwestheim een gelukkige tijd. Een tijd waarin alles kon.

Duitse gemeenten ontvangen directe winstbelasting van ondernemingen op hun grondgebied. Neckarwestheim mag 25 cent van elke euro belasting zelf houden. In de vette jaren negentig en het eerste decennium na de eeuwwisseling kwam er jaarlijks 1,25 tot 2,5 miljoen euro binnen in de gemeentekas. Een deel ging op de spaarrekening – Neckarwestheim zit er nog altijd warmpjes bij met 30 miljoen euro in reserves – en een deel ging naar leuke dingen, zoals ieder huishouden dat zou doen.

Er kwamen een golfbaan, voetbalvelden, tennisbanen. Een basisschool met bso. Een mooi verpleeghuis, door de gemeente voor 1 euro aan de ouderenorganisatie verkocht. Bewoners kregen korting op afvalwaterbelasting, onroerend goedbelasting en zelfs op grafrechten voor de gemeentelijke begraafplaats. Midden jaren tachtig kocht de gemeente ook nog het eeuwenoude Schloss Liebenstein, voor één miljoen D-mark. “Waanzin”, zegt de burgemeester nu, aan de vooravond van magere jaren. “Renovatie en onderhoud van dat ding hebben ons sindsdien 15 miljoen euro gekost. Onlangs heeft een investeerder het van ons overgenomen. Godzijdank.”

De kernenergiecentrale sponsort elke vereniging in Neckarwestheim en verzorgt tweemaal per jaar een braderie. Toen in 1989 de tweede reactor opende, zei het energiebedrijf: we bouwen voor jullie en de naburige gemeente een prachtig zwemparadijs. De twee gemeenten kregen onenigheid over de details, dus gaf het energiebedrijf ze uiteindelijk cash: 10 miljoen D-mark elk. Met de rente daarop financiert de gemeente nog altijd allerlei bewonersvoordeeltjes – waaronder goedkope jaarkaarten voor zes regionale zwembaden.

Begin van het einde

Tweemaal per jaar strijkt een leger onderhoudstechnici – tweeduizend man toen beide reactoren actief waren, twaalfhonderd nu – neer in het dorp. Opgeteld betekent dat drie maanden per jaar waarin elke hoteleigenaar en café-uitbater in de wijde omgeving de kassa onafgebroken hoort rinkelen. “Het was een tijd van sturm-und-drang”, verzucht de burgemeester. Een tijd die bovendien nooit leek te eindigen.

Goed, Tsjernobyl in 1986 was angstaanjagend. Maar in Neckarwestheim dachten ze: dat is Sovjet-technologie. Zo’n vaart zal het niet lopen in onze centrale, het toppunt van Duitse ingenieurskunde. In 2010 besloot de regering van Angela Merkel – tegen eerdere beloften in – om de levensduur van Duitse kerncentrales drastisch te verlengen, met acht jaar voor oudere exemplaren en veertien voor nieuwere. Tot 2036 zou in elk geval één kernreactor de economisch geruststellende condenswolk boven Neckarwestheim blijven uitblazen.

Maar op 11 maart 2011 kwam de ramp in Fukushima. Nu zelfs Japans bouwkundig vernuft niet in staat bleek een grote nucleaire ramp te voorkomen, kreeg Berlijn het benauwd. Binnen twee weken ging reactor Neckarwestheim I op zwart, net als zeven andere reactoren die oudere technologie gebruikten. Wat betreft de resterende negen centrales besloot Merkels regering de eerder gedane belofte om alle centrales te sluiten alsnog gestand te doen: eind 2022 is het schluss met kernenergie.

Een jaar na die belofte voltooide Neckarwestheim zijn meest ambitieuze bouwproject tot dan toe: een reusachtige sport/cultuurhal, tegenwoordig de regionale hotspot voor feesten en trouwerijen. Kosten: 18 miljoen euro.

Onrealistisch beleid

In de eetruimte van slagerij Obenland, naast de kebabzaak de enige eetgelegenheid die open is voor lunch op een maandag, verorberen lokale pensionado’s halve liters bier tijdens de maaltijd en na afloop glazen rode wijn om die weg te spoelen. De vraag naar de economische toekomst van hun dorp resulteert in verwoed gekibbel over welk dorp hier het rijkste is: Neckarwestheim met zijn kerncentrale of Neckarsulm met zijn Audi-fabriek. Het laatste, besluiten de mannen: daar werken bijna 16.000 mensen. Maar laten we vooral ook niet de enorme faciliteiten vergeten van Mercedes-Benz, Daimler en Bosch. Allemaal in de buurt. Ja, hier in deelstaat Baden-Württemberg hebben veel mensen het goed.

Het zal dan ook wel loslopen met Neckarwestheim na sluiting van de centrale, zegt Martin (61), werknemer in de chemische industrie die niet met achternaam in de krant wil. “Ze hebben nog minstens tien jaar nodig voor de ontmanteling, dus werkgelegenheid blijft er. Dan komen er wel weer nieuwe bedrijven deze kant op. Bovendien, talloze gemeenten in Duitsland kampen met schulden, wij hebben 30 miljoen euro op de bank.”

Martin zet om andere redenen vraagtekens bij de sluiting van de kerncentrales, en komende jaren ook de kolencentrales. “Duitsland wordt zo nog afhankelijker van Russisch gas, en je ziet nu rond Oekraïne al hoe controversieel dat is. Straks draait Poetin de kraan dicht. Ondertussen willen we in Duitsland miljoenen elektrische auto’s de weg op brengen. Die hebben stroom nodig, niet? Het energiebeleid van de regering is volstrekt onrealistisch.”

Energieomwenteling

De nieuwe centrumlinkse Duitse regering heeft zich ten doel gesteld de energietransitie drastisch te versnellen. Alle kolencentrales, nu verantwoordelijk voor 28 procent van de Duitse elektriciteitsproductie, moeten uiterlijk in 2030 dicht. Ook de afbouw van nucleaire energie gaat onverminderd door. Eind vorig jaar, toen Duitsland nog zes actieve kerncentrales had, zorgden die voor 12 procent van de elektriciteitsproductie.

Om dat allemaal te compenseren wil de regering massaal hernieuwbare energiebronnen uitbreiden. Miljarden euro’s worden gereserveerd voor windmolenparken op zee. Twee procent van de Duitse grond moet eveneens beschikbaar komen voor windmolens. Elk dak dat het dragen kan, moet worden voorzien van zonnecellen. In 2030 moet alleen al de capaciteit voor zonne-energie verviervoudigd zijn naar 200 gigawatt, net iets minder dan de complete Duitse productiecapaciteit – uit alle bronnen, inclusief kernenergie en kolen – nu.

De ambitieuze nieuwe regering in Berlijn wil zo het voorbeeld aan de rest van Europa geven. Ze wil laten zien dat een klimaatneutrale samenleving mogelijk is zonder fossiele brandstoffen én zonder kernenergie. De Energiewende is voor de regering-Scholz wat de vluchtelingencrisis was voor de regering-Merkel: Wir schaffen das.

En toen kwam het ontwerpvoorstel van de Europese Commissie, op 31 december: gas en kernenergie kunnen onder voorwaarden als ‘duurzaam’ worden beschouwd tijdens de overgangsperiode naar hernieuwbare energie. Na hevige kritiek van lidstaten werden die voorwaarden aangescherpt, maar het voorstel bleef.

De Brusselse leidraad is bedoeld om investeringen in gas en kernenergie te stimuleren, en het resultaat van een compromis tussen Duitsland en Frankrijk. Parijs gelooft dat kernenergie dé manier is om CO₂-uitstoot terug te dringen en Europa minder afhankelijk van Rusland te maken. Duitsland wil zo snel mogelijk naar volledig hernieuwbare energie, maar moet het tot die tijd nog deels met gas doen.

Toch viert Herbert Würth (66) dezer dagen een zoete overwinning, zonder bittere nasmaak. De anti-kernenergieactivist uit het naburige Ludwigsburg verzet zich al sinds 1986, toen zijn tweede dochter werd geboren en de kernramp in Tsjernobyl plaatsvond, tegen de centrale in Neckarwestheim. Würth gelooft dat het zo’n vaart niet zal lopen met de plannen van Duitslands buurlanden om de komende jaren kerncentrales bij te bouwen.

“De Franse president Emmanuel Macron kan wel van alles zeggen, maar Frankrijk heeft nauwelijks geld om kerncentrales te bouwen”, zegt Würth. “Het Franse staatsenergiebedrijf heeft meer dan 40 miljard euro schuld. Ik zie het de komende tien jaar niet gebeuren. Ook Tsjechië en Polen kunnen nieuwe kerncentrales nauwelijks betalen.”

Würth, op een heuvel buiten Neckarwestheim, vreest dat de Brusselse visie op wat groene energie is de Duitse Energiewende zal dwarsbomen. Hij wijst in de verte, naar de rook boven de kolencentrale in de naburige stad Heilbronn. “Die moet over vijf jaar vervangen worden door een aardgascentrale, voor een ‘transitieperiode’ van zo’n tien jaar. Maar de Duitse energietransitie stond de afgelopen jaren stil: de vorige regering heeft zoveel bureaucratische hindernissen voor duurzame energie opgeworpen dat in heel Beieren vorig jaar precies acht nieuwe windmolens zijn neergezet. In combinatie met de nieuwe Europese regels zou het me niet verbazen als we straks nog decennialang met gas blijven zitten.”

Blaffende honden

Aan het einde van een lang, modderig pad doemt een stalen deur op tussen de dikke betonnen spijlen aan de rand van de kerncentrale. “Gebruikers van de oeverweg gaarne aanbellen”, verkondigt een rood bordje boven de intercom. Vijftig meter verderop spuwt de koeltoren zijn eindeloze condenswolk uit, gevoed door rivierwater dat luid onder het voetpad raast. Het belletje resulteert in een vriendelijke stem die vraagt om identificatie en vaccinatie, een kakofonie van blaffende honden, en dan een bewaker vergezeld van een jonge herdershond.

Energiebedrijf EnBW wees herhaalde verzoeken om de kerncentrale te bezoeken af, ondanks steun van de burgemeester. Het essentiële personeel van de kerncentrale moet tegen coronabesmettingen beschermd worden, aldus een woordvoerder. Maar een lokale wijnboer wees op Google Maps een weinig bekende sluiproute aan: een voormalig jaagpad dat Neckarwestheim als cultureel erfgoed beschouwt. Toen de kerncentrale in 1976 gebouwd werd, eiste de gemeente dat het jaagpad bewandelbaar zou blijven.

Dus voert een bewaker op een doordeweekse ochtend deze zeldzame bezoeker over het terrein van de kerncentrale. Langs de twee koepels boven de reactoren, een begroeide heuvel die volstrekt niet verraadt dat in de grotten eronder 151 torenhoge vaten met hoogradioactief nucleair afval opgeslagen staan, en een steiger waarlangs die vaten moeten worden afgevoerd als Duitsland ooit een eindbestemming vindt voor zijn kernafval. Wat de bewaker vindt van de Duitse Atomausstieg?

“Ik vraag me af hoe zinvol het is. We zijn hier vlakbij de Franse grens, waar kerncentrales staan, dus zoveel veiliger wordt het er niet van. En in Duitsland gaan we de komende jaren alleen maar meer stroom gebruiken. Het zou mij niet verbazen als we straks kernenergie uit Frankrijk importeren.”