In de Amazone speurt epidemiologe Alessandra Nava naar opvolgers van Covid-19. ‘We moeten pandemieën voorkomen’

De Braziliaanse epidemiologe Alessandra Nava onderzoekt welke ziektekiemen er in dieren in de Amazone huizen. En wat de kans is op nieuwe pandemieën à la covid. ‘We moeten erachter zien te komen wat de variabelen zijn die een virus in de kaart spelen.’

In vakblad Science Advances werd onlangs de noodklok geluid over het gevaar van zoönosen, ziekteverwekkers die kunnen overspringen van dier naar mens, zoals Sars-CoV-2 heeft gedaan. Strekking van het stuk: we moeten niet wachten tot een pandemie als Covid-19 toeslaat, maar we moeten pandemieën voorkomen.

Twintig virologen, biologen, gezondheids- en milieuwetenschappers uit de hele wereld tekenden voor dit artikel, dat betoogt dat pandemieën almaar frequenter en duurder worden. Het heeft alles te maken met de overdracht van virussen van tamme, maar vaker wilde dieren op mensen. Doordat mensen de wildernis ingaan om hout te winnen en land- of mijnbouw te bedrijven, komen ze meer met deze dieren in aanraking.

Preventie gaat volgens de wetenschappers jaarlijks 20 miljard dollar (17,7 miljard euro) kosten. Dat lijkt een enorm bedrag, maar het is slechts 5 procent van de schade die de coronapandemie heeft aangericht. Niet ontbossen, het leven in de bossen beschermen en versterkte monitoring van de ziektekiemen die de ziektes veroorzaken, dat zijn volgens de auteurs de benodigde basismaatregelen. Die mogelijke ziektekiemen, betogen zij, kunnen in de honderdduizenden lopen. Je moet weten waar je ze kunt verwachten en je daarop voorbereiden met testprogramma’s en vaccins.

Zulk onderzoek wordt al gedaan in het Braziliaanse Manaus. Manaus is een metropool in de Amazone, met ruim twee miljoen inwoners. Het is bij uitstek een plek waar menselijke activiteiten en tropisch woud in elkaar overgaan. “Het bos dat nog over is in de stad moet wijken voor shoppingcentra en flatgebouwen en dat heeft gevolgen voor de dieren”, legt Alessandra Nava uit. Nava is diergeneeskundige en epidemiologe, verbonden aan het gerespecteerde instituut voor infectieziekten Fiocruz.

Vleermuizen en ratten

Nava onderzoekt dieren op de aanwezigheid van bacteriën, ziektekiemen en virussen, en legt een databank aan met alle mogelijke ziektekiemen die al dan niet de mens in gevaar kunnen brengen. Van meer dan tweehonderd dieren zijn inmiddels gegevens opgeslagen. “We moeten erachter zien te komen wat de variabelen zijn die een virus in de kaart spelen.”

Brazilië wordt als hotspot gezien voor volgende uitbraken, omdat in het Amazonegebied door de ontbossing de virussen met de wilde dieren meekomen naar de bewoonde wereld. Nava: “De mens is zo diep gaan ingrijpen op het leven op aarde dat we nu spreken van het antropoceen. De mens is een geologische machtsfactor geworden. De uitbraken van epidemieën hebben daarmee te maken.”

Nava’s onderzoek concentreert zich op drie diersoorten: vleermuizen (omdat die bij uitstek dragers zijn van ziektekiemen en veel in de Amazone voorkomen), knaagdieren als muizen en ratten (omdat die overal kunnen overleven) en apen (omdat die veel met mensen gemeen hebben).

In het drukke Manaus worden veel dieren aangereden. Die komen vaak bij Fiocruz terecht voor onderzoek. Maar Nava gaat ook het bos in om dieren op te sporen en werkt samen met Braziliës toezichthouder op natuur en milieu Ibama, die onder meer illegaal verhandelde dieren in beslag neemt. “We nemen monsters en zetten ze dan weer uit in het woud.”

Hondsdolheid

Alessandra Nava werkt samen met biologe Fernanda Atanaena, die gespecialiseerd is in vleermuizen en al jaren onderzoek doet naar hondsdolheid. In de stad is die ziekte grotendeels onder controle, omdat huisdieren worden ingeënt. Maar in deels beboste gebieden lopen mensen en landbouwhuisdieren als koeien nog steeds veel risico om de ziekte op te lopen, vaak met de dood tot gevolg.

De boosdoener is Desmodus rotundus, de vampiervleermuis. Deze vleermuis bijt mensen of dieren om zich te voeden met hun bloed. “Maar de vleermuizen die de mensen bijten zijn niet noodzakelijkerwijs ziek”, zegt Atanaena. “De vleermuizen zijn net als mensen. Als ze een goed leven hebben, hun natje en hun droogje, dan zijn ze sterk en niet bevattelijk voor ziekten, al dragen ze hondsdolheid en andere ziektekiemen misschien wel bij zich. Maar als hun leefgebied in gevaar komt en dus hun voedselterritorium wordt verkleind en ze niks meer te bijten hebben, raken ze gestrest. Dan worden ze ziek en als ze dan een koe of een mens bijten, loopt die het risico om aan hondsdolheid te overlijden.

“In Peru bleken inheemsen in relatief onaangetast bos ook wel te worden gebeten door de vampiervleermuis. Wat er toen gebeurde, was interessant: ze bouwden antistoffen op. Het lijkt erop dat ze een natuurlijk vaccin kregen, omdat ze gebeten werden door gezonde vleermuizen.”

Atanaena heeft met haar team in kaart gebracht in welke delen van de Amazone-deelstaat Pará mensen risico lopen om hondsdolheid op te lopen. Dat blijken vooral ontboste gebieden te zijn en gebieden waar vee wordt gehouden.

Soortgelijke inventarisaties wil ook Nava voor elkaar krijgen. “We willen voorspellende modellen ontwikkelen. Daarvoor moeten we in kaart brengen welke ziektekiemen er in welke dieren zitten en welke veranderingen in de natuur bijdragen aan hun verspreiding.”

Het tij zit tegen want de ontbossing in de Amazone is in de drie jaar dat de extreemrechtse regering van Jair Bolsonaro het voor het zeggen heeft, met bijna 60 procent toegenomen, volgens het instituut voor Amazone-onderzoek IPAM. Atanaena: “Het risico van nieuwe virussen voor mensen is dus ook enorm toegenomen.”