"Ik wil iets groots doen voor alle zieken en kinderen in de wereld"

Je kijkt toch even raar op als je Abdullah Kurdi (40) belt met de vraag voor een interview en dit antwoord krijgt: "Waarom komen jullie niet hierheen?", oppert de wereldberoemde weduwnaar vanuit de Iraakse stad Erbil. "Dan stuur ik mijn chauffeur om jullie op te halen." Het was moeilijk om de straatarme kapper te traceren die begin september zijn gezin verloor op zee; dan zit hij bij schoonfamilie in de Syrische grens- plaats Kobani, dan weer bij de tandarts in Istanboel. En nu woont hij dus in de hoofdstad van Koerdisch Irak. Als gast van premier Barzani, die al zijn rekeningen betaalt. Abdullah: "Kom gerust. Onze peshmerga's zullen je beschermen."

We spraken elkaar voor het eerst op 3 september, een dag nadat zijn vrouw Rehan (35) en zijn zonen Galib (5) en Aylan (3) verdronken bij de Turkse badplaats Bodrum. Abdullah wachtte als verdoofd op het vrijgeven van de lichamen in de tuin van het forensisch instituut in de provincieplaats Mu¿la. Later stelt een vriendin van de familie via Facebook een uitgebreidere ontmoeting voor. We proberen af te spreken in Kobani, dan in Erbil en uiteindelijk in Istanboel, waar Abdullah nieuwe tanden krijgt. Wanneer hij niet komt opdagen - iets met papieren - besluiten we uitgebreid te skypen.

Van een vuile matras op de vloer van een Turkse textielfabriek tot een gastsuite in een stralend wit paleis in Irak. Het verhaal van Abdullah Kurdi is het verhaal van iedere Syrische vluchteling die na dickensiaanse toestanden in Istanboel besluit door te reizen naar Europa om zijn kinderen een opleiding te gunnen. Maar het is ook een oosterse vertelling van een kleine krabbelaar die na twaalf ambachten en dertien ongelukken door machtige heersers wordt gebruikt. Abdullah, die alleen lagere school volgde, zegt zonder een greintje twijfel: "Ik wil nu iets groots bereiken voor alle kinderen en zieken in de wereld."

Damascus

Erg fijn is Abdullah's leven tot nu niet geweest, blijkt uit een rondgang langs familie, schoonfamilie, ex-huisgenoten en -collega's. Tien gesprekken voerde ik bij betrokkenen thuis in Istanboel, telefonisch met Kobani en per skypeverbinding met Erbil. Voor dit verhaal zijn ook eerdere interviews met de weduwnaar uitgeplozen en die blijkt soms vaag, soms inconsistent. Het traumatische gehalte van de gebeurtenissen speelt mogelijk een rol en taalproblemen zeker: de gesprekken verliepen via tolken in het Arabisch, Koerdisch, Turks, Engels, Duits en Nederlands.

Abdullah Kurdi groeit op in de Syrische hoofdstad Damascus. Zijn vader heeft af en toe een baantje, maar verdient zijn geld vooral met de verhuur van een appartement in het familiehuis. Abdullahs moeder overlijdt tien jaar in 2005. "Ze waren niet arm en niet rijk", zegt neef Abdul. Abdullahs oudere zuster Tima ontmoette twintig jaar geleden een Iraakse Koerd die in Canada woonde. Zij werkt nu in het Shaz Hair Salon buiten Vancouver. Oudere broer Mohammed dreef een kapperszaak in Damascus. Abdullah werkte een tijdje voor hem, maar die samenwerking ging niet goed, stelt de familie.

Na enige aarzeling melden familieleden ook dat Abdullah een tijdje in de gevangenis van Damascus zat. Waarom, blijft vaag. Zelf zegt Abdullah over zijn tijd in Damascus: "Dat was geen normaal leven. Ik had problemen met het Assad-regime. We moesten vluchten." Tegen zijn werkgever in Istanboel pochte Abdullah dat hij de vader van zijn bruid in de gevangenis ontmoette. Die was volgens hem zo onder de indruk van het feit dat Abdullah niet zwichtte tijdens martelingen, dat die hem zijn dochter schonk.

Schoonvader Seyho Kurdi vertelt een andere versie. "De vader van Abdullah is mijn oom. We zagen elkaar om de vijf jaar. Op een dag kwam hij met zijn zoon langs om voor hem de hand van mijn dochter te vragen. Ik heb Rehan toen overtuigd." Bij de onderhandeling tussen de vaders kwam de gevangenis wel ter sprake, stellen betrokkenen. Abdullahs vader verzekerde dat die dingen in het verleden lagen.

De bruiloft vond plaats in Kobani. Daar bezit Rehans vader - destijds een welvarende tegelhandelaar - een groot huis aan de rand van de stad. "Mijn dochter hield van Abdullah", zegt Seyho. "Dat kon ik zien." Een paar maanden later begint de burgeroorlog en stort de Syrische economie in. "We zijn met een vrachtwagen naar Damascus gereden om het stel met al hun spullen op te halen." Abdullah trekt noodgedwongen bij zijn schoonfamilie in, Rehan is dan zwanger van Galib. Op de begane grond bouwt de tegelboer een kapperszaak voor zijn schoonzoon. Het salon is geen groot succes, en de oorlog nadert ook Kobani.

Voor IS-strijders Kobani overnemen, in september 2014, vlucht de hele familie naar het Turkse Gaziantep. Abdullah reist met zijn zwagers door naar Istanboel om werk te zoeken. "Euh ja, die heeft hier twee, bijna drie jaar gewerkt", bevestigt de Koerdische textielondernemer Fehrat Alhan in een buitenwijk van Istanboel. Vanuit zijn kantoortje heeft hij zicht op rijen tafels met naaimachines in een diepe kelder onder een flat. "Abdullah deed hier van alles: lapjes knippen, spullen klaarleggen, vegen. Hij was ons hulpje." Om de paar maanden reist Abdullah naar Kobani om zijn gezin te zien.

Abdullah deelt met twee zwagers en twee andere vluchtelingen een vervallen tweekamerflat in migrantenwijk Gaziosmanpasha. De huur is laag, 100 euro per maand, maar zelfs dat bedrag kunnen de mannen niet opbrengen. "Vaak werd ik aan het eind van de maand niet eens betaald", zegt Suleiman, een jongere broer van Rehan. Andere huisgenoten overkwam volgens hem hetzelfde. Abdullah belandt op straat, totdat zijn baas Fehrat de vloer van het naaiatelier aanbiedt. "Kijk, daar onder de trap lag zijn matras." Voorjaar 2015 neemt Abdullah zijn gezin mee. Fehrat: "Eerst sliepen ze in een park, daarna een week hier op de vloer en uiteindelijk een maand bij mij thuis." Hoofdschuddend: "Abdullah was mijn broeder, maar ook mijn hoofdpijn."

De Kurdi's reizen een tijdje heen en weer tussen Kobani en Istanboel. Abdullahs loon, 250 euro per maand, is te laag voor een eigen woning. Uiteindelijk maakt zus Tima geld over vanuit Canada. In Gaziosmanpasha woont ook nicht Jamila. De wijk heeft zo'n slechte reputatie dat de taxichauffeur alleen wil stoppen voor de helverlichte ingang van het plaatselijke ziekenhuis. "Rehan was dol op çig köfte", vertelt Jamila in een kale woonkamer vol sigarettenrook. Dat gekruide gehakt serveerde ze als Rehan op bezoek kwam met haar kinderen. "Tijdens haar laatste bezoek zei ze: 'Je kent onze situatie, dit is geen leven. Mijn enige hoop is een thuis te vinden voor onze kinderen.'"

Geen reddingvesten

Op Facebook gaat Abdullah op zoek naar aanbieders van een illegale overtocht naar Europa. Zijn broer Mohammed zit al in Duitsland. "Dat gaat heel makkelijk", zegt Abdullah. "Ik koos gewoon de beste op Facebook. De smokkelaar beloofde ons binnen vijf uur naar Griekenland te brengen." Abdullah betaalt 4.000 euro voor de overtocht, via een islamitisch bankkantoortje. Dat bedrag had zus Tima overgemaakt. Ook koopt hij vier zwemvesten. "Nee, dat waren geen reddingsvesten", concludeert hij nu. Hij kende toen niet het verschil tussen een zwemvest en een reddingsvest. Twee pogingen mislukten; een keer stuurde de kustwacht hen terug, een andere keer kwamen de smokkelaars niet opdagen.

Met horten en stoten vertelt Abdullah over de derde poging. "We hadden dagen gewacht en opeens gebeurde alles heel snel. De kapitein testte de motor en zei dat we moesten instappen. Mijn vest paste niet." Twaalf personen moesten in het polyester bootje van vijf meter. Abdullah riep naar eigen zeggen: "Hoe kan ik mijn familie meenemen in zo'n klein bootje?" Waarop de smokkelaar antwoordde: "Geen probleem, ik ben visser. 100 procent garantie!" De man springt echter na de eerste golven al van boord en zwemt terug. Abdullah: "Ik pakte de motor vast en toen zag ik dat we water maakten. Hoe hoger de golven, hoe harder we schreeuwden. Hoe meer alles leek samen te vloeien. En toen viel mijn familie in zee."

Rehan en de kinderen kunnen niet zwemmen. Abdullah wel. Zijn vrouw probeert de jongens te helpen, vertelt Abdullah, maar zij verdrinkt als eerste. "Het was donker, ik kon niemand meer vinden." Het bootje verdwijnt volgens Abdullah helemaal onder water. Een tweede bootje zinkt ook. Van de 29 passagiers verdrinken er 12. "Als de kustwacht niet was gekomen, was ik ook verdronken. Mijn maag zat al vol zeewater en ik moest overgeven." In het ziekenhuis hoort Abdullah dat zijn vrouw en kinderen zijn verdronken. Hij krijgt een papiertje met het adres van het forensische instituut in provinciehoofdstad Mu¿la. Die dag ontstaat een publicitair en politiek circus dat nog steeds voortduurt.

"Ik trof hem treurend en kettingrokend aan in een hoekje", zegt de Koerdische studente Nurcan Keskin. Zij was door een vriendin gevraagd een oom te helpen met Turkse formaliteiten. Dat bleek de vader van het verdronken Syrische jongetje in Bodrum. Nurcan vliegt op eigen kosten naar Bodrum om daar met Abdullah op een streekbus te stappen. Samen zoeken ze de lichamen. Hun reis eindigt 36 uur later op de begraafplaats van Kobani, waar Abdullah in slaap valt naast de graven. Veel journalisten, stelt Nurcan, gedroegen zich schandalig. 'Wat voelde je, toen Aylan uit je handen glipte?' was een populaire vraag. Bij iedere tussenstop groeide het aantal camera's en het aantal politici dat goede sier wilde maken. Nurcan: "Het was pijnlijk, op zó veel manieren."

Het had anders kunnen lopen. Als de zee kalmer was geweest, het bootje van rubber of winkels echte reddingvesten zouden verkopen. Duizenden vluchtelingen steken nog steeds met succes die paar kilometer zee over. Abdullah's broer had de oversteek al gemaakt en kreeg een verblijfsvergunning voor Canada. De dochter van nicht Jamila vertrekt een dag na het incident met haar zes kinderen en belt nu vrolijk vanuit Noorwegen. "Ik had hetzelfde gedaan", zegt ex-werkgever Fehrat. "Abdullah sliep met zijn gezin in het park!" Ex-huisgenoot Hemid: "Had ik maar geld om een smokkelaar te betalen."

Alleen de schoonouders zien dat anders. "Ik was erg tegen", zegt Rehans vader Seyho. "Ik heb een stuk land voor hen gekocht, zodat ze een eigen huis konden bouwen in Kobani." Laat Abdullah toch alleen gaan, adviseerde de schoonvader. Rehan antwoordde volgens haar vader: "Pap, nog niet zo lang geleden zijn onze neven en nichten vermoord! Ik durf daar niet meer te wonen." Een uur voor vertrek belt Rehan haar moeder. "Mam! We gaan! Wil je bidden voor ons?" Haar moeder smeekte haar dochter om naar huis te komen, waarop Rehan zei: "Ik heb geen energie meer om geduldig te zijn. Ik ben wanhopig."

Slim jongetje

Rehan was er volgens haar moeder niet happig op om naar Europa te gaan. Ze ging vooral om Galib en Aylan een kans op een opleiding te geven. Rehan was zeer gehecht aan haar kinderen. "Galib was een onrustig jongetje. Hij huilde veel, maar was ook sociaal. Aylan was een slim jongetje. De meeste kinderen leren door te doen, maar Aylan begreep veel dingen meteen. Hij was niet moeilijk. Als ik nu een lief lammetje zie, denk ik aan Aylan."

Abdullah vindt het moeilijk om over zijn verdronken gezin te praten. Verder dan 'ik hield van mijn vrouw, meer dan van alles op de wereld', komt hij niet. Over zijn kinderen zegt hij: "Ik miste ze iedere dag. Toen ik in Istanboel werkte, heb ik alleen aan hen gedacht."

Familievriend en schilder Hemid bezocht weleens het kapsalon in Kobani. "Abdullah knipte me voor 1 lira. Hij is een goede barbier." Het is de vraag of alle klanten hun kapper konden verstaan. Volgens vrijwilligster Nurcan spreekt Abdullah nauwelijks Koerdisch. Bovendien is hij moeilijk verstaanbaar door het ontbreken van zijn tanden. Werkgever Fehrat hoorde van Abdullah dat dit in de gevangenis van Damascus is gebeurd. Nee, zegt Abdullah daar nu over: "IS heeft dat gedaan. Niet Assad! Ze haalden me uit de bus in de stad Membij toen ik mijn vader wilde bezoeken in Damascus. Ik verstopte mijn telefoon en sigaretten, maar het ging hen om mijn naam. Omdat ik Kurdi heet, dachten ze dat ik lid van de PKK was. Ze hebben me 41 dagen vastgehouden! Ik heb toen vaak gedacht dat ik ging sterven." Abdullah vertelt het schouderophalend via Skype, die dingen gebeuren nu eenmaal in Syrië. De ontvoering vond volgens hem ruim anderhalf jaar geleden plaats. "Zes maanden voordat IS Kobani binnenviel."

Schoonvader Seyho wil niet praten over dit ontvoeringsverhaal. Wel vertelde Abdullah eerder tegen een Canadese journalist dat IS zijn tanden eruit heeft getrokken. Hoe het ook is gebeurd, Abdullah eet sindsdien macaroni. Hij vliegt af en toe naar Istanboel voor een bezoek aan de tandarts. Die plaatst implantaten op kosten van zijn beschermheer Necirvan Barzani.

Deze schatrijke politicus belt Abdullah na de begrafenis. De jonge, mediabewuste premier van Iraaks Koerdistan heeft grote plannen met de treurende barbier uit Damascus. De Turkse president Erdogan biedt Abdullah een Turks paspoort aan. Abdullah kiest voor Barzani, wat een politiek succesje is voor de Iraakse Koerden. Die organiseren meteen een pr-tour van twee weken, waarbij Abdullah - met zijn snel ingevlogen zuster Tima - vluchtelingenkampen, scholen, universiteiten en frontlinieposten bezoekt. Als eregasten van premier Barzani rijden ze rond in terreinwagens met chauffeur, logeren ze in de beste hotels en geven ze schoolspullen aan kinderen, tot genoegen van de lokale pers. Peshmerga-strijders roepen Abdullah uit tot erelid.

Het Canadese weekblad Maclean's mag een paar dagen mee en omschrijft een veelzeggend moment tijdens een diploma-uitreiking op een universiteit. Abdullah belandt op een stoel tegenover de beroemde foto van zijn aangespoelde zoontje Aylan - diens levenloze gezicht in het zand. Abdullah moet huilen, Tima moppert op de organisatoren en de poster wordt verhangen.

De bijeenkomst zou gaan over Syrische vluchtelingen, maar verzandt in oproepen tot de onafhankelijkheid van Koerdistan. Abdullah zegt niet veel, Tima des te meer. Zij maakt zich zorgen over de mentale gezondheid van haar broer die volgens haar pijnstillers slikt als snoepjes. In zijn hotelkamer staart Abdullah volgens haar wezenloos naar zijn smartphone, om te controleren wat anderen over hem zeggen.

Vooral de beschuldiging dat hij zijn smokkelaars heeft geholpen, houdt Abdullah bezig. Twee Iraakse overlevenden van de schipbreuk hebben verklaard dat Abdullah het vijf meter lange bootje vanaf het begin bestuurde. "Totale onzin!", herhaalt Abdullah via Skype. "Ik heb de motor alleen even vastgepakt. Dat is alles." Abdullah zegt de volle prijs te hebben betaald voor de overtocht. Later laat hij via de tolk weten dat de vraag hem dwarszit, gevolgd door een dringend verzoek om het onderwerp in dit verhaal te vermijden.

Het is de vraag hoe belangrijk zijn rol in de boot eigenlijk is. Al zou Abdullah zijn smokkelaars hebben geassisteerd - wat niet ongebruikelijk is - dan nog blijft hij een vader die met tegenzin vluchtte naar Europa. Werkgever Fehrat: "Als hij een smokkelaar was geweest, zou hij niet voor 1 lira (0,33 euro) kleren voor zijn kinderen hebben gekocht. Abdullah was straatarm. Hij verzamelde ons afval om bij te verdienen." Abdullah heeft de smokkelaar met zijn 100 procent-garantie niet meer gebeld. "Dat wilde ik wel. Maar mijn telefoon en papieren lagen in zee." De Turkse politie heeft vier verdachten aangehouden wegens het incident.

Aylan & Galib Stichting

Abdullah Kurdi is inmiddels directeur van een stichting die Syrische vluchtelingen moet helpen. Ideetje van Barzani. De Aylan & Galib Stichting richt zich op gevluchte en zieke kinderen. Abdullah: "Ik wil iets goeds doen voor alle zieken en kinderen in de wereld. Iets groots." Meest concrete plan: de bouw van een ziekenhuis en een school in Kobani, het Koerdische grensstadje waar hij kort woonde. Zijn beide zoons kwamen daar ter wereld via een keizersnede. "Iedereen gebruikt nu hun foto's en naam zonder mijn toestemming. Dat kan toch niet!", foetert Abdullah.

De reacties in Kobani zijn vooralsnog lauw. "Nou, we hebben er nog niets van gemerkt", zegt Rehans jongere broer Suleiman in een facetimegesprek. Spontaan draait de twintiger zijn smartphone om voor een wandeling door de buurt. We zien zijn schaduw glijden door verlaten straten, langs kapotte huizen en over hopen puin. Abdullahs vriendschap met de Barzani-dynastie valt in deze stad niet in goede aarde. Suleiman: "Barzani gebruikt de dood van mijn zuster en haar kinderen voor zijn eigen politieke doeleinden. Dat is verkeerd. Hij kan beter zijn energie steken in het verbeteren van de omstandigheden in de vluchtelingenkampen!"

De Syrische, Iraakse en Turkse delen van Koerdistan wantrouwen elkaar diep. Door in te gaan op de uitnodiging van premier Barzani - het gastenverblijf in diens Witte Huis, een stichting en sinds kort een appartement in Erbil - accepteert de barbier uit Damascus een bijrol in het machtsspel van het Midden-Oosten. "Ik wil hier blijven", omschrijft Abdullah zijn plannen. "Barzani is een goede man. Met zijn hulp kan ik vluchtelingen uit Syrië helpen. Dat is voor mij de hoofdzaak." Naar Canada hoeft hij niet meer, naar Turkije evenmin. "Misschien nog één keer, om president Erdogan te bedanken." Een week na het interview duikt Abdullah toch in Istanboel op, voor een tandartsbezoek.

Over één ding is iedereen het eens: het verhaal van Abdullah, Rehan, Galib en Aylan is het verhaal van alle vluchtelingen uit Syrië. In Kobani wachtte misschien een lapje grond, maar er was geen werk en geen school. Istanboel was een hel en bood geen uitzicht op school. Nicht Jamila: "Iedereen wil zijn kinderen naar school sturen. Rehan verdronk met haar kinderen in een zwarte zee. Samen met haar dromen van een beter leven." De mensen in Europa moeten volgens haar stoppen met toekijken. Abdullah: "Mijn hoofd zit vol treurige gedachten. Die gaan er nooit meer uit. Ik hoop dat veel mensen lezen wat er is gebeurd. Zij moeten vluchtelingen gaan helpen."