Houden we ons zuinig gedrag vol na de energiecrisis? Deze lessen kunnen we trekken uit het verleden

Door de energiecrisis draaien we de verwarming massaal toe, leggen we zonnepanelen op ons dak en letten we bij de aankoop van een huis vooral op isolatie. Maar hoe duurzaam is die gedragswijziging? Er zijn lessen die we kunnen trekken uit het verleden.

Pas nu het kwik onder de tien graden dreigt te duiken, draaien veel gezinnen de verwarming een stukje open. Tot nu toe vertikten veel gezinnen om dat te doen: het gas- en elektriciteitsverbruik in België lag vorige maand opvallend lager dan andere jaren, zelfs als we rekening houden met de abnormaal hoge temperaturen voor de tijd van het jaar.

Ook makelaars merken steeds meer dat mensen zich laten leiden door de vraag hoe ze zoveel mogelijk energie kunnen besparen: vaak hebben potentiële verkopers meer aandacht voor het EPC-rapport dan voor de aan- of afwezigheid van een tuin. Meer nog, wie geld overheeft, legt tegenwoordig liefst zo snel mogelijk zonnepanelen op het dak. Hoe meer kan bespaard worden op de energiefactuur, hoe beter.

Want dat is natuurlijk dé grote oorzaak voor die gedragswijziging: de gestegen energiefactuur. Alleen: gaan we de inspanning ook volhouden als straks de crisis gaat liggen? “Ik denk niet dat Vlamingen of andere Europeanen hun gedrag ooit hadden bijgestuurd als de energieprijzen op hetzelfde niveau zouden zijn gebleven”, zegt Ronnie Belmans, adviseur bij onderzoeksinstelling EnergyVille.

Hij is stellig. “Ofwel omdat mensen het voelen in hun portefeuille, ofwel omdat ze ertoe verplicht worden door wetgeving: dat zijn de enige twee zaken die werken om mensen hun gedrag te wijzigen inzake klimaat”, zegt Belmans. “Ik denk niet dat het klimaat op zichzelf in staat is om mensen de nodige stappen te doen zetten en hun gedrag te wijzigen. Waarom? Omdat je dat niet krijgt uitgelegd, tenzij je er de tijd voor neemt.”

Net dat is wat nu ontbreekt, vindt Belmans. Politici nemen volgens hem onvoldoende de tijd om mensen uit te leggen waarom bepaalde maatregelen nodig zijn. “Neem nu de manier waarop de politiek op de gestegen benzineprijzen gereageerd heeft”, zegt hij. “Politici hadden kunnen – en misschien wel moeten – uitleggen dat we op autosnelwegen maximaal 100 kilometer per uur moeten rijden. Je zult niet veel later op je bestemming zijn, staat minder in de file, verbruikt minder benzine en stoot minder uit. Maar wat beslist de regering? De accijnzen aan de pomp te verlagen. Daardoor draait men eigenlijk een rad voor de ogen van mensen: ze voelen de impact van de prijsstijgingen op het voltaken van hun auto niet en passen dus ook hun gedrag niet aan.”

Oliecrisis

Kijken we naar de meest recente crisis – de wereldwijde pandemie die eigenlijk nog altijd niet afgelopen is – dan zien we inderdaad dat veel zaken die we in 2020 als goed voornemen bestempelden intussen alweer vergeten zijn. Velen onder ons gingen de ratrace even zo laten, de auto wat meer laten staan en meer lokaal kopen. Maar intussen draaien we weer lange dagen, zijn files langer dan voor corona en zagen de bioboeren die hun waar direct aan de klant aanbieden hun tijdelijk gestegen omzet alweer dalen.

Toch ligt het ingewikkelder dan dat. “Kijken we bijvoorbeeld naar de oliecrisis van de jaren 70, dan zien we dat isolatie sindsdien een belangrijk aandachtspunt geworden is”, zegt Geert Buelens, die aan de Universiteit Utrecht onder meer onderzoek doet naar milieugeschiedenis. Ook raakte het sorteren van afval steeds beter ingeburgerd. Alleen: dat zijn zaken die gaandeweg ook in normen of regels gegoten werden.

“Zulke strenge en sociale regels zijn inderdaad de enige oplossing”, zegt Buelens. “De oliecrisis heeft dan wel tot meer aandacht voor isolatie geleid, het heeft niet voor structurele veranderingen gezorgd. Zie bijvoorbeeld het enorme aantal (huur)woningen dat nog altijd slecht geïsoleerd is. De reden is cynisch: de huurder betaalt immers de energierekening, niet de verhuurder.”

Er is nog een extra moeilijkheid bij die weg vooruit volgens Buelens, namelijk de zogenaamde paradox van Jevons. “Dat wil zeggen dat verbeterde technologie, zoals goede isolatie of auto’s die minder verbruiken, niet automatisch leidt tot verminderd verbruik. Vaak gebeurt net het tegendeel: mensen gaan net meer met de auto rijden, want het is goedkoper geworden.”

Overtuiging

Simpel gesteld zijn er twee manieren waarop de motivatie van mensen gestoeld kan zijn. Er zijn de externe factoren, zoals een dure gasrekening, die mensen hun gedrag doet aanpassen. Gewoontedieren als we zijn, keren we vaak even snel terug naar ons oude gedrag van zodra die externe druk verdwijnt.

Duurzamer is het wanneer we iets doen uit overtuiging, als de motivatie als het ware van binnenuit komt. “Dan is onze motivatie gestoeld op diepgewortelde overtuigingen of waarden”, zegt cultuursocioloog Walter Weyns (UAntwerpen). Wie van thuis uit meekrijgt dat het beter is kort onder de douche te staan om water te besparen, zal dat wellicht sneller zelf levenslang doen.

Het vraagt echter veel tijd zulke inzichten in het collectieve bewustzijn te slijpen. Weyns gebruikt het voorbeeld van de consumentenmaatschappij om dat uit te leggen. “Het idee dat een goede consument steeds nieuwe producten moest kopen en oude wegsmijten, stond eigenlijk haaks op een meer traditioneel levensbeeld”, zegt hij. “Tot in de twintigste eeuw zijn reclamemakers bezig geweest met het ‘opvoeden’ van mensen tot goede consumenten, die telkens nieuwe producten kochten en verouderde wegsmeten. Nu zijn we eigenlijk weer een stukje de omgekeerde beweging aan het maken. Maar dat gaat niet van vandaag op morgen.”