Hoe voorkom je knettergekte bij de topman?

Het Amerikaanse beursbedrijf Nomura Instinet, tot voor kort belangrijk pleitbezorger van Tesla, beveelt het aandeel niet langer aan. Reden: het gedrag van topman Elon Musk. Die brengt het concern in gevaar door een Britse reddingswerker meerdere keren te beschuldigen van pedoseksualiteit, een verslaggever die de zaak volgde een klootzak te noemen, een trek te nemen van een vermoedelijke joint tijdens een interview en door te twitteren dat hij zijn autofabriek van de beurs haalt om dat vervolgens toch maar niet te doen.

Musk vliegt de laatste tijd vaker uit de bocht. Zijn bokkensprongen lijken het gevolg van de enorme druk waaronder hij staat. "Musk ís Tesla. Hij is het bedrijf", zegt Janka Stoker, hoogleraar leiderschap en organisatieverandering aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het is iets wat oprichters of leiders van het eerste uur vaak kenmerkt. "Denk aan Steve Jobs van Apple en Richard Branson van Virgin." Charismatische mannen die één zijn geworden met hun concern.

Die vereenzelviging is zowel een sterkte als een zwakte, zegt Stoker. "Sommige CEO's realiseren zich dit. Die organiseren hun eigen tegenmacht, door een sterke man of vrouw naast zich te zetten, of krachtige commissarissen benoemen." Anderen, zoals Musk, verzamelen vrienden om zich heen. Zijn broer Kimbal zit bijvoorbeeld in de raad van bestuur. "Dat maakt het leveren van kritiek vaak lastig."

"De meeste topmanagers zijn vrij angstige mensen die graag mensen om zich heen willen die ze kunnen vertrouwen", zei ook Manfred Kets de Vries, hoogleraar aan de internationale managementschool Insead in Frankrijk, eerder al in de Volkskrant.

In het begin is een sterke leider in de organisatie goed, maar er komt een fase waarin het beter is om hem of haar een andere rol te geven, stelt de Groningse hoogleraar Stoker. Ook leiders hebben een houdbaarheids­datum. "Maar de CEO blijkt niet altijd in staat om daarvan zelf een goede inschatting te maken." De fase waarin Tesla verkeert, vraagt om een andere leider, wellicht meer een managers­type, zegt Stoker. "Dat zou best samen kunnen gaan met een andere rol voor Musk."

Er lijkt overigens geen verschil te bestaan tussen mannelijke en vrouwelijke leiders als het gaat om ontsporen. "Omdat er te weinig vrouwen op topposities zitten, is hierover nog geen betrouwbaar onderzoek beschikbaar. Maar macht blijkt vaak een belangrijkere factor dan gender", zegt de hoogleraar. Het zou dus zomaar kunnen dat vrouwen, zodra ze machtig genoeg zijn, net zo vaak zonnekoninggedrag vertonen als mannen.

Ook deze CEO's raakten van het pad af

John McAfee (McAfee)
Wie denkt dat Elon Musk het bont maakt, kent de oprichter van anti­virusbedrijf McAfee nog niet. De Amerikaan werd in Belize verdacht van moord op zijn buurman en ontvluchtte het land om vervolging te voorkomen. Eerder werd hij gearresteerd wegens verboden wapenbezit. In een video waarin hij wordt omringd door vrouwen die hem uitkleden en doen alsof ze cocaïne snuiven, legt hij uit hoe gebruikers McAfee-software van hun computer kunnen halen.

In 2015 deed hij tevergeefs een gooi naar het Amerikaanse presidentschap.

Travis Kalanick (Uber)
Een gebrek aan respect voor medewerkers; vrouwen kregen te maken met seksuele intimidatie. Een gebrek aan respect voor chauffeurs, die genadeloos werden afgeknepen. Een gebrek aan respect voor de klant, die zelfs werd gevolgd nadat de app was verwijderd. Oprichter Travis Kalanick had binnen zijn succesvolle taxibedrijf Uber een 'klootzakkencultuur' gecreëerd waar niemand zich veilig voelde.

Kalanick heeft alle kenmerken van een narcistische leider, zei hoogleraar organisatiedynamiek Jaap Boonstra een jaar geleden. Pas toen zijn bedrijf door alle heisa in de problemen dreigde te komen, werd Kalanick aan de kant gezet.

Jeff Bezos (Amazon)
Als ondernemer valt Bezos alom bewondering ten deel, maar als baas oogst hij vooral angst. Zijn woedeaanvallen zijn berucht. In het boek The Everything Store geven Amazon-medewerkers een onthutsende inkijk in de directiekamer. Bezos ontploft als zaken niet volgens plan gaan. Hij eist volledige inzet en maakt daar geen geheim van. Wie een privéleven wil, kan maar beter niet bij Amazon komen werken, zei hij ooit, en The New York Times stelde dat werken voor het bedrijf een "gruwelijke en inhumane ervaring" is.

Bezos is al zijn leven lang gek van Star Trek. Zo gek dat hij een gastoptreden in de film Star Trek Beyond wist te bemachtigen – als buitenaards wezen. Op zijn lijf geschreven, grapten werknemers.