Hoe Shakespeare (misschien) zijn eigen genialiteit ontdekte

De film kan (terecht) met de meest jubelende adjectieven overladen worden, maar als we ons om een of andere reden moeten beperken, zouden we het duo 'highbrow, but accessible' (intellectueel, maar toegankelijk) naar voren willen schuiven. Regisseur John Madden kan zich daar helemaal in vinden: "Ja, dat lijkt me een goede combinatie. Onze bedoeling was het scenario te verfilmen zoals het was; we hebben niet geprobeerd het een of het ander te benadrukken. Het is aan de ene kant een wonderbaarlijk intelligent scenario, maar aan de andere kant is het ook zeer toegankelijk. Het is daarnaast ook een zeer respectabel verhaal, ook al gedraagt het zich nogal oneerbiedig tegenover de persoon van Shakespeare. Neen, 'disrespectful' is niet het juiste woord. Ik zou het eerder 'mischievous' (ondeugend) willen noemen, want tegenover de figuur van Shakespeare en tegenover zijn werk getuigt de film van het allergrootste respect. En ik denk dus inderdaad dat het die combinatie is van ernst en respect enerzijds en toegankelijkheid anderzijds, waardoor het publiek zo verrast wordt, want het is niet iets dat ze zo meteen zouden verwachten."

Het antwoord op de vraag of Shakespeare, toen hij Romeo and Juliet schreef, nu al dan niet verliefd was en op wie, is uiteraard fictief, want Viola De Lesseps (magistraal en hartveroverend vertolkt door Gwyneth Paltrow) heeft voor zover we weten nooit bestaan. Maar eigenlijk is er zo weinig met zekerheid over Shakespeares leven geweten dat iemand als Viola misschien toch echt heeft geleefd. Kortom, de scenaristen - Marc Norman kreeg naderhand (heel veel) hulp van Tom Stoppard - konden zo'n beetje hun gang gaan en dat hebben ze op een bijzonder inventieve, intelligente en meeslepende manier gedaan.

Hun filmverhaal, dat trefzeker en met veel visuele flair geënsceneerd werd, begint in Londen in 1593. William Shakespeare (rol van Joseph Fiennes) is vanuit Stratford-upon-Avon in de hoofdstad aanbeland, maar heeft dan nog niet echt naam gemaakt als toneelschrijver. Hij werkt aan zijn opdrachtstuk Romeo and Ethel, the Pirate's Daughter, maar het wil niet echt lukken. Hij wordt onder druk gezet door Philip Henslowe (rol van Geoffrey 'Shine' Rush), de eigenaar van het Rose-theater, die op zijn beurt (nogal letterlijk) op de huid wordt gezeten door zijn geldschieter Fennyman (rol van Tom Wilkinson). Maar Shakespeare (of Will, zoals hij de hele tijd genoemd wordt) heeft last van een verlammende writer's block. Wat hij mist, is een muze die hem kan stimuleren en inspireren. Wie dat uiteindelijk wordt, zal vrij snel duidelijk zijn. En als de film naar zijn einde loopt, kunnen we getuige zijn van de manier waarop Romeo and Juliet een populair succes wordt, de reputatie van Shakespeare definitief vestigt en hem zelfs een nieuwe schrijfopdracht van koningin Elizabeth I (weer een glansrol van Dame Judi Dench) oplevert, maar dan moet het wel 'iets luchtiger en minder tragisch' zijn!

Over de periode tussen Stratford-upon-Avon en de doorbraak in Londen is bijzonder weinig geweten, zodat er door de geschiedenis heen vaak over die zogenaamde 'lost years' gespeculeerd werd. Heeft regisseur John Madden daar zelf een bepaalde mening over?

"Ik ben tijdens mijn leven al vaak met Shakespeare in de weer geweest, maar ik heb daarbij nooit veel aandacht besteed aan de man zelf. Alleen de vraag of Shakespeare nu al dan niet één persoon zou geweest zijn, hield mij soms een beetje bezig. Volgens mij was dat dus wel degelijk het geval. Het is hoe dan ook een feit dat we helemaal niet gewoon zijn om aan Shakespeare te denken als een man en dat blijft toch wel vreemd. Maar anderzijds is het ook zo dat als iemand mij zou vertellen dat men van plan is een echte biopic over Shakespeare te draaien, ik mij zeker zou afvragen hoe zoiets mogelijk zou zijn. Het is overduidelijk dat Shakespeare in Love niet gepresenteerd wordt als een 'serieuze' biografische film of als dé letterlijke waarheid. Het is veeleer een fantasie, al klinkt dat misschien wat té extreem. Ik zou het misschien eerder 'a piece of guesswork' willen noemen."

Het scenario van Shakespeare in Love behoort inderdaad tot de zogenaamde What If-categorie, waarbij de auteurs hun fantasie de vrije loop kunnen laten, vertrekkend van een weliswaar fictieve maar daarom niet onmogelijke hypothese. In dit geval: what if Shakespeare indertijd een passionele romance heeft beleefd, die hem dan tot het schrijven van Romeo and Juliet heeft geïnspireerd?

"Zeer belangrijk is ook dat het hele verhaal benaderd werd vanuit 'a Shakespearean spirit'; dat was de hele tijd ons voornaamste criterium. De film is bijvoorbeeld helemaal opgebouwd als een Shakespeariaanse komedie. Het begint met liefde als een romantische bevlieging, maar dan volgen ook zaken zoals afscheid, verlies en dood. Zelfs in zijn komedies zit er zoveel diepgang en zoveel ontroering, waardoor de verhalen verrijkt worden en echt tot leven komen.

Daarnaast is het duidelijk dat deze film ook handelt over het proces van artistieke creatie. Dat gebeurt hier op verschillende niveaus: er is de manier waarop een acteur een bepaalde rol aanpakt; er is de manier waarop een theaterstuk totstandkomt en een publiek in vervoering weet te brengen.

Maar hét belangrijkste aspect is toch het fenomeen van een man met een bepaald talent, 'with a kind of knack for writing', door de liefde getransformeerd wordt tot een genie. Wat ik zo ontroerend vind aan Shakespeare in Love, behalve natuurlijk de liefdegeschiedenis op zich, is het feit dat we hier eigenlijk een man zien die zijn eigen genialiteit ontdekt. Dat vind ik zo'n krachtig facet van deze film. En zo juist ook. We zijn inmiddels zo gewoon geraakt om Shakespeare via zijn werk te benaderen en dus overheerst het gevoel dat hij altijd een genie geweest is. Maar dat was uiteraard niet zo. Wat er precies gebeurd is tijdens die zogenaamd 'verloren jaren', weten we natuurlijk niet, maar ik neem aan dat daarover wellicht zéér boeiende verhalen verteld kunnen worden (lacht). Mij lijkt het in ieder geval perfect aannemelijk dat zijn genie ooit begon als een buitengewone vaardigheid, die Shakespeare wellicht zelf als vanzelfsprekend beschouwde, die hij misschien op een arrogante manier tentoonspreidde en die hij zeker gebruikt zal hebben om vrouwen te versieren. Dat lijkt mij inderdaad een perfect natuurlijk idee (lacht). En wat de film hier laat zien, is hoe hij op een bepaald moment zijn verantwoordelijkheid neemt voor zijn talent. En ook hoe pijn en verlangen in iets anders kunnen getransformeerd worden."

In het begin van de film zit er een sequentie waarin Shakespeare in één of ander dienstertje een nieuwe muze meent gevonden te hebben. In een soort creatieve koorts begint hij aan een toneelstuk te schrijven, herleest dat snel, vindt het resultaat opmerkelijk goed - 'Hey, I'm good!' - , maar als hij meteen daarna geconfronteerd wordt met de ontrouw van zijn vermeende muze, worden de pagina's meteen aan de vlammen prijsgegeven.

"Ik ben dol op die sequentie", lacht John Madden. "Ik hou van het idee dat hij twintig pagina's zou hebben geschreven van een ons verder totaal onbekend theaterstuk. Stel je even voor wat voor een major world event het zou zijn als iemand nu dat onbekende meesterwerk van Shakespeare zou kunnen ontdekken! Belangrijk is ook dat die tekst, zodra Shakespeare de ontrouw van zijn valse muze ontdekt, voor hem meteen ophoudt een meesterwerk te zijn. Het is totaal waardeloos geworden. Voor ons was het misschien een meesterwerk gebleven, maar hij gelooft zijn eigen woorden niet meer. En waar het in deze film uiteindelijk toch om draait, is juist dat geloof. Net zoals dat in het theater óók het geval is, want het publiek kiest ervoor om te geloven in wat hen getoond en verteld wordt. In de wereld van Shakespeare draait het ook allemaal om dat geloof. Geloven we Angelo of geloven we veeleer Isabella in Measure for Measure? Ook in Othello is het bijvoorbeeld een kwestie van geloof. Dat aspect komt steeds weer terug in al zijn stukken en dat heb ik altijd al fundamenteel gevonden in het werk van Shakespeare. Ook in deze film is dat geloof het krachtigste element dat alles aan elkaar bindt. Dat komt bijvoorbeeld impliciet tot uiting in de dialoog, die verschillende keren herhaald wordt en waarin iemand zegt dat 'het allemaal wel in orde zal komen'. En als dan gevraagd wordt hoe hij of zij daar zo zeker kan van zijn, klinkt als antwoord: 'Ik weet het niet. It's a mystery'. Tegelijk vormt dat geloof hét romantische hart van dit verhaal." Erg opvallend hierbij is ook dat de film Shakespeare in Love, die toch als een romantische komedie omschreven mag worden, zijn toevlucht niet hoeft te nemen tot een conventioneel happy end. Als ik dat aspect ter sprake breng, blijkt dit voor regisseur John Madden zeer belangrijk te zijn geweest. "Neen, de geliefden wandelen niet samen de film uit, maar in plaats daarvan komt er iets veel krachtigers, want Shakespeare zegt op dat moment tegen Viola dat zij voor hem nooit zal verouderen, nooit zal verdwijnen, nooit zal sterven. Herinnering en verbeelding zijn belangrijke aspecten in het werk van Shakespeare, net zoals zij dat ook in het echte leven zijn. Dat idee is bijvoorbeeld erg troostend voor mensen die net een geliefde verloren hebben. Het is een zeer diepzinnige gedachte. We leven in cynische tijden en daarom is het ook niet vanzelfsprekend om een écht romantische film te maken, zonder dat het daarom ook onnozel of al te melig en makkelijk wordt."

En dat gevaar bleek wel degelijk te bestaan, want John Madden glimlacht als ik hem vraag of er ooit een ander einde overwogen werd. "Wel, tijdens het maken van de film voelde ik wel dat de studio stilletjes hoopte dat ik ook een alternatief einde zou willen draaien. Voor mij stond het echter vast dat je geen film over de ontstaansgeschiedenis van Romeo and Juliet kon maken en dan op het einde aan het publiek vertellen: 'Tussen haakjes: het is uiteindelijk toch nog goed afgelopen, hoor'. Dat zou niet alleen echte geschiedenisvervalsing geweest zijn, maar ook totaal belachelijk! Het zou de waarde van het toneelstuk ook gedevalueerd hebben. Het einde van Shakespeare in Love is nu één van de dingen waar ik het gelukkigst mee ben. Het is ook een open einde, omdat het publiek de kans krijgt in verband met de toekomst van Viola te kiezen wat men wil geloven. En van Shakespeare weten we dat hij naderhand is doorgegaan met het schrijven van de grootste literatuur die de wereld ooit gekend heeft. Als men Viola daarbij als zijn muze wil blijven zien, dan kan dat. Het is volgens mij geen toeval dat een aantal filmklassiekers, die iedereen zich blijft herinneren, in feite 'affair-movies' zijn, zoals Casablanca en Brief Encounter. Films waarin verteld wordt over verhoudingen die zich in zo'n kleine, magische tijdsruimte hebben afgespeeld. Net zoals het theatermilieu, dat ik goed ken en waarin het echte leven ongemerkt in fictie kan overvloeien, zijn bedwelmende en betoverende 'backstageromances' kent."

Het idee om de ontstaansgeschiedenis van een kunstwerk te duiden of te helpen verklaren aan de hand van personen en gebeurtenissen uit het privé-leven van de artiest in kwestie, is al vaker gebruikt (bijvoorbeeld in Immortal Beloved, waarin op zoek werd gegaan naar de grote, geheime liefde in het leven van Beethoven). Maar de manier waarop dat voor Shakespeare in Love is gedaan, is wel zeer ingenieus en vindingrijk wat de creatieve mix van feiten en fictie betreft.

Naar verluidt betekende Romeo and Juliet indertijd een radicale breuk met toenmalige theaterconventies in die zin dat het stuk begon als een komedie, maar ten slotte uitmondde in een diep doorvoelde tragedie. In de film is het element van de 'onmogelijke liefde' dus ook bewaard gebleven, want Viola is rijk en (weliswaar tegen haar zin) als bruid beloofd aan de weinig romantische Lord Wessex (rol van Colin Firth), terwijl Shakespeare van zijn kant arm is en al een echtgenote heeft (in Stratford). De manier waarop de passionele romance tussen Will en Viola inspiratie oplevert voor scènes (zoals de klassieke balkonscène) en dialogen van het toneelstuk in wording is werkelijk naadloos te noemen. Ook de elementen van travestie, seksuele misverstanden en persoonsverwisselingen, die nu en dan in Shakespeares oeuvre opduiken, werden vloeiend in dit filmscenario geïntegreerd, onder meer via het Elizabethaanse 'taboe' dat inhield dat alle vrouwenrollen door mannen moesten worden vertolkt. Maar zoals wel vaker in het werk van Tom Stoppard, die zich eerder al uitdrukkelijk door Shakespeare liet inspireren voor zijn eigen theaterstuk Rosencrantz and Guildenstern are dead (dat inmiddels de status van neo-classic heeft bereikt) zitten er nog wel meer lagen in dit verhaal. Wat de film onder meer zo interessant en onderhoudend maakt in zijn schildering van het Elizabethaanse theatermilieu, zijn de parallellen met en verwijzingen naar de hedendaagse showbusiness: het gekissebis over de volgorde van de namen op de affiche, de rivaliserende theaters (of filmstudio's?) die allebei het nieuwe stuk van Shakespeare willen opvoeren, de castingsessies, de 'chauffeur' in de roeiboot die de Bard met een acteur verwart en die natuurlijk ook een (ongeproduceerd) theaterstuk geschreven heeft, de financiers die met hun commerciële eisen het artistieke proces willen beïnvloeden (net zoals slaapkamer- en andere privé-toestanden dat hier trouwens doen), de kinderen die vooral geïnteresseerd zijn in bloederige actietaferelen, de vrouwen die geen rollen krijgen, de ongelukkige auteurs die als een nobody worden behandeld en/of ongegeneerd van elkaar pikken, de acteurs die zich zorgen maken over de omvang van hun rol enz. "Toen Marc Norman jaren geleden aan dit scenario begon te werken, zocht hij een welbepaalde invalshoek om het personage van Shakespeare te kunnen aanpakken. De doorbraak kwam er toen hij een verband tussen hem en Shakespeare gevonden had, namelijk het besef dat Shakespeare indertijd waarschijnlijk, net zoals hij, een struggling writer was geweest, een schrijver die het moeilijk had om zijn boterham te verdienen. Vanaf dat moment drongen de parallellen met de moderne showbusiness zich als het ware vanzelf op. Daar was niets geforceerds aan. Het kwam er gewoon op aan te beseffen dat het Elizabethaanse theater inderdaad het begin van de showbusiness was. Dat gevoel van moderniteit werd dan later verder uitgewerkt door Tom Stoppard, met als wonderbaarlijk resultaat dat dit verhaal uit de late 16de eeuw nu zo fris en hedendaags aanvoelt."

Als er nog zoiets als Oscar-rechtvaardigheid bestaat, dan wordt op zondag 21 maart zeker het bijzonder inventieve, welbespraakte en erg grappige scenario van Marc Norman en Tom Stoppard bekroond. Op het Filmfestival van Berlijn werd het duo gelauwerd met een Zilveren Beer en eerder hadden ze in Los Angeles van hun collega-scenaristen al de Writers Guild Award gekregen.

In de film zitten heel wat bewuste anachronismen (of chrono-illogics, zoals de Amerikanen dat noemen) verwerkt, zoals de beker met het opschrift 'Souvenir of Stratford-upon-Avon' die Shakespeare op zijn werktafel heeft staan. Maar één anachronisme is duidelijk aan de aandacht van de scenaristen ontsnapt, namelijk de verwijzing naar het Amerikaanse Virginia, waar één van de personages, Lord Wessex, iets met tabak wil gaan doen, want hij denkt 'dat daar toekomst in zit'. Probleem is echter dat het verhaal van Shakespeare in Love gesitueerd is rond 1593-'94 en dat Virginia als oudste Engelse kolonie in Noord-Amerika pas in 1607 ontstond. De naam verwijst trouwens naar de Engelse 'virgin queen' Elizabeth I.

Regisseur John Madden lacht een beetje betrapt als ik het Virginia-foutje ter sprake breng. "Tja, de film zit weliswaar vol anachronismen, maar ik vrees dat Marc en Tom in verband met Virginia hun huiswerk toch niet helemáál goed gemaakt hebben. En dan te bedenken dat Tom er nog zo op aangedrongen heeft om het De Lesseps-personage van Gwyneth Paltrow een andere voornaam te geven. Zij heette oorspronkelijk Belinda De Lesseps, maar volgens Tom bestond die naam toen nog niet. Ik vond het zelfs uitermate grappig dat hij dáár zoveel aandacht aan besteedde. We hebben er toen even aan gedacht om haar Juliet te noemen, maar dat leek ons toch iets té vanzelfsprekend. Ten slotte hebben we dus besloten om haar Viola te noemen, wat natuurlijk perfect is, omdat het ook de naam is van een Shakespeare-personage uit Twelfth Night. Maar wat Virginia betreft, dat is dus een ongelukje." Jan Temmerman

TITEL: Shakespeare in Love. REGIE: John Madden. SCENARIO: Marc Norman en Tom Stoppard. FOTOGRAFIE: Richard Greatrex. MUZIEK: Stephen Warbeck. PRODUCTIE: David Parfitt, Donna Gigliotti, Harvey Weinstein, Edward Zwick en Marc Norman. VERTOLKING: Jospeh Fiennes, Gwyneth Paltrow, Geoffrey Rush, Judi Dench, Simon Callow, Colin Firth, Imelda Staunton, Ben Affleck, Tom Wilkinson e.a. VS, 1998, kleur, 122 min. Gedistribueerd door UIP.