Hoe schadelijk is PFOS voor ons lichaam?

Óf PFOS een impact op onze gezondheid heeft, is volgens wetenschappers allang de vraag niet meer. Maar hoe groot is het effect echt? Wat met de meer dan 5.000 andere PFAS-stoffen, die verspreid zitten over onze voedselverpakkingen, regenkledij of gitaarsnaren? ‘We hebben een hele generatie als proefpersonen gebruikt.’

Waarom zitten we plots met een PFOS-probleem?

De zogenaamde perfluoroctaansulfonaten (PFOS) zijn synthetische stoffen die gemaakt worden in de chemische industrie. Ze werden tot begin deze eeuw toegevoegd aan allerlei producten zoals regenjassen, schoonmaakmiddelen, voedselverpakkingen, schoonheidsproducten of antiaanbakpannen. Dat gebeurde niet zonder reden. PFOS-chemicaliën zijn – net als de hele PFAS-familie overigens – zowel water-, vet- en vuilafstotend. Maar deze positieve eigenschappen hebben een keerzijde: PFOS is zéér resistent. Als het eenmaal in de natuur terechtkomt, stapelt het zich jaar na jaar op. Om die reden besloot het Amerikaanse bedrijf 3M de productie van PFOS te stoppen.

“Maar dat is niet de hele waarheid, zegt Philippe Grandjean, professor milieugeneeskunde aan Harvard en de internationale autoriteit op het gebied van de gezondheidseffecten van PFAS. “PFAS zijn al meer dan 60 jaar in omloop, en al die tijd beweerde 3M dat er geen enkel risico was voor de volksgezondheid. Pas na 2000 werd het duidelijk dat 3M zelf de toxiciteit van de stoffen onderzocht, maar die onderzoeken hebben ze nooit publiek gemaakt. Bovendien sponsorde 3M onderzoek dat hun agenda ondersteunde. Dat is dus gewoon greenwashing. Mede daardoor duurde het tot 2000 voor er onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek naar PFOS en andere PFAS-chemicaliën kwam. Sindsdien is onze kennis snel toegenomen. Bij ieder onderzoek stootten we op iets onthutsends, dus zochten we verder. Vandaag weten we dat die chemicaliën een pak toxischer zijn dan we tot enkele jaren geleden dachten.”

Hoe gevaarlijk is PFOS nu echt voor ons?

Dat PFAS – poly- en perfluoralkylstoffen – wereldwijd in voedsel en drinkwater voorkomen, is helaas niet nieuw. Daarvoor volstaat een blik op de rapporten van het Europese Agentschap voor Voedselveiligheid (EFSA) doorheen de jaren. In 2008 noemde het EFSA het nog onwaarschijnlijk dat de hoeveelheid PFOS die Europeanen binnenkrijgen tot gezondheidsproblemen leidt. Enkel wie veel vis, schaal- of schelpdieren – de voornaamste bron van PFOS in voeding – zou eten, kon in de problemen komen, luidde het toen.

Hoewel het Agentschap aangaf dat er nog onvoldoende data beschikbaar waren, werd toen gekozen voor een veiligheidsnorm van 150 nanogram PFOS per kilogram lichaamsgewicht per dag. Tien jaar later, in 2018, stelde het EFSA die norm drastisch bij naar 1,86 nanogram. En vorig jaar deed het daar nog een schep vanaf. Sindsdien schrijft het ESFA een dagelijkse opnamedrempel van 0,63 nanogram voor. En deze keer geldt de opnamedrempel naast PFOS ook voor de gerelateerde PFOA, PFNA en PFHxS.

Vermindering astma

De chemicaliën worden in verband gebracht met tal van gezondheidsproblemen. Zo kwam toxicoloog Nicolas Van Larebeke (UGent/VUB) tot de vaststelling dat de PFOS waaraan de gemiddelde Vlaming blootgesteld werd, een impact heeft op de werking van het immuunsysteem. “Bij zowel adolescenten als volwassenen zagen we iets opmerkelijks”, zegt Van Larebeke. “Zo zagen we bij wie een hogere concentratie PFOS in het bloed had een vermindering van astma of andere allergieën met 10 tot 50 procent.”

Op zich is dat een positief effect. Maar belangrijk om te onthouden is dat astma of andere allergieën eigenlijk symptomen zijn van een overactief immuunsysteem. Ze worden daarom ook wel welvaartsziektes genoemd. “Een vermindering van deze ziektes kan dus in feite wijzen op een onderdrukking van het immuunsysteem”, zegt Van Larebeke.

Die bevinding ligt in lijn met andere studies. Zo toonden Philippe Grandjean en zijn collega’s in 2012 het verband aan tussen blootstelling aan PFOS en aantasting van het immuunsysteem. Ze hadden het bloed van een vijfhonderdtal kinderen van de Faeröer-eilanden en hun moeders onderzocht. Hoe meer PFOS en PFOA – een andere PFAS-stof – de kinderen in hun bloed hadden, hoe minder antistoffen de kinderen op vijfjarige leeftijd na vaccinatie tegen tetanus en difterie bleken te hebben. Als de concentratie van de stoffen in het bloed van het kind verdubbelde, halveerde het aantal antistoffen tegen deze ziektes.

‘Schadelijker dan dioxine’

“Op basis van dierenproeven waren er aanwijzingen dat PFOS een invloed kon hebben op het immuunsysteem”, zegt Grandjean. “Maar we hadden nooit gedacht dat we iets zouden aantreffen dat nog veel schadelijker is voor het immuunsysteem dan iets als dioxine. En die effecten werden ontdekt bij een bevolking die leeft op de Faeröer, ver weg van de chemische industrie. Aangezien er in België PFOS geproduceerd werd, zijn de risico’s voor inwoners daar nog hoger.”

De impact van PFOS op het immuunsysteem én de werking van vaccinaties is vandaag de grootste bezorgdheid, zeker in coronatijden. Zo bleek uit een recente Chinese studie dat mensen met een Covid-19-infectie meer PFOS in hun bloed hadden. Het EFSA noemt de toenemende bewijslast voor de verstoring van het immuunsysteem als voornaamste reden voor de recentste aanpassing van de veiligheidsnorm. Maar dit is niet het enige gezondheidsprobleem waar PFOS aan gelinkt wordt.

“Onderzoek toont ook aan dat PFOS leidt tot meer cholesterol bij kinderen en de aantasting van de lever en nieren”, zegt Van Larebeke. Op basis van bloedstalen in Vlaanderen stelde hij bij mensen met meer PFOS minder insuline en leptine vast. “Daardoor wordt het risico op suikerziekte verhoogd.” Ook meldt Van Larebeke dat PFOS bij pasgeborenen DNA-schade aanricht én de schildklier en het centrale zenuwstelsel aantast. Bovendien werkt de stof ook hormoonverstorend, waardoor bijvoorbeeld vrouwen die aan hogere dosissen PFOS werden blootgesteld, sneller in menopauze gaan. “Het zijn stoffen die van alles doen, wat het wetenschappelijk gezien erg complex maakt. Maar het is duidelijk dat het stoffen zijn waarmee we erg voorzichtig moeten zijn.”

Is PFOS ook kankerverwekkend?

Het IARC, het International Agency for Research on Cancer, heeft PFOS in elk geval erkend als een mogelijk kankerverwekkende stof. Maar harde bewijzen dat PFOS tot een verhoogd risico op kanker bij mensen leidt, zijn er nog niet. Wel vonden er heel wat dierenproeven plaats die een verband tussen PFOS en kanker aantonen. Belangrijk om te weten: bij die proeven werden de dieren wel aan hogere dosissen blootgesteld dan waar mensen doorgaans mee te maken krijgen. “Maar we weten wel dat de meeste kankerverwekkende stoffen bij dieren dat ook zijn bij mensen”, zegt Van Larebeke.

Om meer zicht te krijgen op de impact op de mens moeten we het voorlopig stellen met onderzoeken bij bewoners of werknemers in de buurt van vervuilde sites. Sommige van deze studies rapporteren meer prostaat-, nier- en testiskankers bij deze mensen, maar een causaal verband werd nog niet aangetoond. Het is dus moeilijk om deze mensen te vergelijken met een controlegroep. Een recente studie van het Agentschap Zorg en Gezondheid kwam tot de vaststelling dat kankers die geassocieerd worden met PFAS-vervuiling de afgelopen vijftien jaar niet vaker voorkomen in de buurt van het vervuilde Zwijndrecht dan gemiddeld in Vlaanderen. “Dat we geen effect van die PFOS-vervuiling zien, is op zich vrij geruststellend. Want als we vergelijken met regio’s die in de buurt van asbestverwerkende industrie gelegen zijn, dan zien we dat het aantal gevallen van longvlieskanker daar gemiddeld wel drie keer hoger ligt dan elders in Vlaanderen”, zegt Hana Chovanova, milieuarts bij Agentschap Zorg & Gezondheid.

Het blijft afwachten of de PFOS-vervuiling zich op langere termijn zal laten voelen. Volgens Grandjean is de kans groot dat PFOS en andere PFAS-chemicaliën wel degelijk het risico op kanker verhogen. Ook daarin zou de impact van de chemicaliën op ons immuunsysteem een rol kunnen spelen. “Een van de eigenschappen van het immuunsysteem is dat het abnormale cellen in het lichaam vernietigt. Een beschadigd immuunsysteem slaagt daar wellicht niet even goed in. Dat zou een verklaring kunnen zijn voor het mogelijk verhoogde risico op kanker. Daarvoor is nog meer onderzoek nodig. In elk geval moeten we het behandelen als een kankerverwekkende stof. Dit is niet iets waar je pas achteraf wil achterkomen.”

Zijn er nog andere PFAS-chemicaliën waar we ons zorgen over moeten maken?

Absoluut. Door tal van Europese richtlijnen, zoals het verdrag van Stockholm, is het gebruik van PFOS en verwante PFAS-chemicaliën de afgelopen jaren sterk beperkt. Alleen landen die dat verdrag niet naleven, zoals China, gebruiken en produceren nog altijd PFOS.

Maar al is PFOS in de ban geslagen, de industrie is nog steeds vragende partij voor water- en vetafstotende stofjes. Het verklaart waarom tal van ‘broertjes en zusjes’ van PFOS, die tot de familie van de meer dan 5.000 PFAS-chemicaliën behoren, via allerlei producten nog steeds hun weg naar ons lichaam vinden. Zo worden PFAS nog altijd toegevoegd aan bakpapier, schoonmaakmiddelen of antiaanbakpannen. Onlangs troffen onderzoekers van de Amerikaanse University of Notre Dame zelfs bij de helft van de cosmeticaproducten die ze testten sporen van PFAS aan. “PFAS blijven geliefd, omdat er nu eenmaal niet meteen vervangende middelen zijn die even waterafstotend zijn”, zegt toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven).

Daarnaast hebben PFAS-producenten de afgelopen jaren alternatieven ontwikkeld, zoals Gen X, Adona of het Chinese EEA. “Maar over deze vervangers zijn wetenschappers evenmin overtuigd dat ze veilig zijn”, zegt Tytgat. Ook Grandjean is bezorgd over de nieuwe generatie chemicaliën. “We mogen ze niet als veilig beschouwen. We weten er te weinig over. We weten alleen dat ze even onafbreekbaar zijn. Het is tijd om op zoek te gaan naar alternatieven die minder resistent en toxisch zijn.”

Doet de Europese Unie genoeg om het gebruik van PFOS en andere chemicaliën terug te dringen?

Het is dubbel. Sinds 2007 zijn bedrijven in het kader van de zogeheten REACH-regelgeving verplicht om de gevaarlijke stoffen die ze vervaardigen te identificeren en de risico’s daarvan in te schatten. Maar zo’n rapport is alleen noodzakelijk als het bedrijf een stof in hoeveelheden van 10 ton of meer per jaar vervaardigt of invoert. “Er ontsnapt ook heel wat aan de rader omdat PFAS zo verspreid zijn over verschillende producten”, zegt Xenia Trier van het Europees Milieuagentschap. “In de huidige vorm zegt REACH weinig over welke stoffen gebruikt worden in welke volumes, en in welke producten ze allemaal verwerkt worden. En hoewel we weten dat er duizenden PFAS potentieel schadelijk zijn, kunnen onderzoekers op dit moment slecht enkele honderden aankopen. Dit wordt in de toekomst misschien nog moeilijker, nu een grote Europese producent van PFAS omwille van patentrechten laboratoria verbiedt om monsters van diezelfde PFAS voor wetenschappelijk onderzoek te verkopen. Dat maakt het onmogelijk voor wetenschappers om de schadelijkheid van die stoffen na te gaan, of nieuwe PFAS te ontdekken.”

Limiet of PFAS in kleren

Verschillende Europese lidstaten hebben al stappen gezet om PFAS terug te dringen. Onder meer Nederland, Duitsland en Frankrijk hebben hebben grenzen gesteld voor PFAS in de bodem en water, Noorwegen plaatste een limiet op PFAS in kleren en Denemarken stelde een verbod op PFAS in voedselverpakkingen in.

Maar de kans is aanzienlijk dat er weldra een echte gamechanger volgt. Een aantal Europese landen – Nederland, Duitsland, Denemarken en Zweden – trekken de kar om PFAS voor alle niet-essentiële toepassingen, zoals pannen of regenkledij, te bannen. Anders dan bij eerdere verordeningen zou het verbod over alle PFAS-verbindingen gaan.

“Dat is een logische stap”, vindt Grandjean. “De huidige risk assessments behandelen slechts stof per stof, en dan loop je steeds achter de feiten aan. In plaats daarvan zouden chemicaliën waarvan producenten niet kunnen bewijzen dat ze veilig zijn gewoonweg niet op de markt mogen komen. We hebben al een hele generatie als proefpersonen gebruikt zonder hen in te lichten over de mogelijke risico’s van de producten die ze gebruiken. Deze fout mogen we niet opnieuw maken.”