Hoe gaat het eraan toe in het Kremlin? Giuliano da Empoli boekt succes met roman ‘De Kremlinfluisteraar’

Giuliano da Empoli schreef De Kremlinfluisteraar nog voor de Russische inval in Oekraïne. Inmiddels is het boek een bestseller, omdat het een vraag beantwoordt die sinds de oorlog velen bezighoudt: hoe gaat het eraan toe in het Kremlin?

In zijn roman De Kremlinfluisteraar kruipt schrijver Giuliano da Empoli in het hoofd van Vladislav Soerkov. De echte Soerkov (58) fungeerde jarenlang als de ideoloog van het Kremlin. Hij verzon de neppartijen waarmee Rusland de schijn van democratie ophield, en zat ook achter de gelijkschakeling van de media en de desinformatiecampagnes. Daarnaast had hij een dikke vinger in de pap in de door Rusland gecreëerde ‘volksrepublieken’ in Oost-Oekraïne.

Totdat Poetin hem in 2020 plotsklaps uit de presidentiële staf zette. Over wat er sindsdien met Soerkov gebeurde doen alleen geruchten de ronde.

Als u de kans kreeg Soerkov te interviewen, wat zou u hem dan vragen, afgezien van ‘hoe vond u mijn boek’?

“Ik zou hem vragen hoe het nu met hem gaat, maar hij zou geen eerlijk antwoord geven. Ik denk niet dat hij iemand is om leuk mee te kletsen, het karakter in het boek is aardiger dan de echte Soerkov.

“Ik voorspelde Soerkovs congé, hij was nog in functie toen mijn boek uitkwam. Ik zag aankomen dat er geen ruimte meer was voor mensen als hij, manipulators die spelletjes spelen, mensen met contacten in het Westen. Nu moet iedereen samen met Poetin de bunker in.”

In uw boek komen veel bestaande personen voor: naast Poetin ook tyconen als Boris Berezovski en Michail Chodorkovski, en huurlingenbaas Jevgeni Prigozjin. Die noemt u bij naam, maar Soerkov heet Baranovski. Waarom heeft u dat gedaan?

“Ik probeerde bij het schrijven een simpele regel te volgen: de politieke feiten zijn echt. Poetin heeft de dingen gedaan die ik hem in mijn boek laat doen.

“Maar natuurlijk zijn de dialogen met de hoofdpersoon die ik door bestaande personen laat voeren fictie. Wat ik bij hen doe is minder intiem dan wat ik bij Soerkov/Baranovski doe. Ik probeer hem als het ware te laten biechten – niet echt, want hij blijft aan het manipuleren. Ik zit in zijn hoofd, en laat hem zijn persoonlijke verhaal vertellen, soms inclusief zijn emoties. Ik kruip dieper in hem dan in de andere personen.”

Hebt u van Soerkov of anderen die u opvoert reacties gehad?

“Nee.”

U was adviseur voor Matteo Renzi, de Italiaanse premier van 2014 tot 2016. Putte u ook uit die eigen ervaring?

“Ik beschrijf dat Poetin voor het eerst een zitting van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties bijwoont. Veel daarvan is zoals het werkelijk gegaan is, zoals het hotel waar hij verbleef. Ik beschrijf dat hij als staatshoofd gewend is aan motorescorte, en nooit vast komt te zitten in het verkeer. In New York gebeurt hem dat wel.

“Dat heb ik zelf meegemaakt met de Italiaanse regeringsleider, en die ervaring heb ik gebruikt. En verder is het gedrag van mensen om de leider, de vleierij, wel algemeen. Dat heb ik alleen maar van de ene context naar de andere verplaatst.”

Critici verweten u in ‘The New York Times’ dat u de Russische propaganda herkauwt. Uw hoofdpersonage is nu eenmaal spindoctor in het Kremlin, maar bent u niet bang dat mensen zijn propaganda geloven: dat de Oekraïense Majdanrevolutie een CIA-complot was, dat de Navo oprukt naar de Russische grens, enzovoort?

“Ik heb het ver voordat de oorlog losbarstte geschreven. Ik denk dat die kritiek en de spanning rond mijn boek te maken hebben met de oorlog waar we nu middenin zitten. Die verandert de manier waarop mensen het lezen.

“Waar die kritiek op neerkomt is dat ik te goed in zijn hoofd ben gekropen. Ik vat dat op als compliment. Non-fictieboeken moeten feiten evenwichtig brengen en objectief zijn, een fictieboek doet het tegenovergestelde: daarin neem je een kijk op de werkelijkheid over. Dat kan een smerige kijk zijn, van een slecht karakter. Het enige criterium is: werkt het, is het geloofwaardig voor de lezer?

“Maar inderdaad: het was riskant om die kijk over te nemen, die heel ver afstaat van hoe ik er zelf over denk. Voor lezers kan het ook riskant zijn, maar goede fictie moet gevaarlijk zijn. Als je alleen maar lieve en correcte dingen mag schrijven over lieve en correcte karakters, zadel je de literatuur met een groot probleem op.

“Je kunt zo veel non-fictie lezen als je wilt, maar dat stelt je niet in de gelegenheid om een paar uur lang in de hersenen van iemand anders te stappen. Fictielezers zijn daar volgens mij toe in staat, ze zijn dat gewend, het verrijkt hun begrip over hoe het leven werkt.”

Maar dat wordt complexer als je fictie met non-fictie mengt, zoals u doet.

“Klopt, dat maakt het riskanter. Ik wil me niet vergelijken met de grootheden uit de Russische literatuur, maar die doen dat ook. Tolstojs Oorlog en vrede gaat over de Napoleontische oorlog tegen Rusland. En als je de stalinistische tijd wilt begrijpen, dan kun je er veel goede essays over lezen, maar ook literatuur.”

U laat Poetin tegen Baranov/Soerkov zeggen: “Als u geïnteresseerd bent in geld, blijf dan in het bedrijfsleven werken. Wie in dienst is van de staat hoort het algemeen belang boven alles te stellen, ook boven zijn eigen belangen.” Hoe geloofwaardig is dat? Kleptocratie en zelfverrijking is toch de essentie van Poetins regime?

“Ja, het is een kleptocratie. De karakters in het boek liegen, ze zijn niet oprecht. Maar dat idee, ‘Wij gaan de autoriteit van de staat herstellen’, was onderdeel van Poetins retoriek.

“Poetins regime is een kleptocratie, geld is de motivatie van de meeste mensen in zijn omgeving, en ze zijn heel rijk geworden. Maar Poetin zelf kun je niet alleen verklaren door die corrupte kant.

“De verhalen over Poetins villa’s en rijkdom kloppen, maar ik geloof niet dat die de kern vormen van wat hij is en doet. Berlusconi zou nooit beginnen aan zoiets als de oorlog in Oekraïne, want Berlusconi geeft echt meer om geld dan om wat dan ook. Poetin is gepreoccupeerd door nog iets: zijn rol in de geschiedenis. Dat maakt hem nog veel gevaarlijker.”

U laat Poetin vertellen over een gewelddadige bedelaar uit zijn jeugd, die respect afdwong omdat hij gek was en onvoorspelbaar. Is dat wat Poetin doet volgens u, macht uitoefenen door de wereld te laten geloven dat hij gek is?

“Ja, ik geloof niet dat hij gek is.”

Oekraïne binnenvallen was wel nogal gek toch?

“Dat was een enorme vergissing, op basis van grote misrekeningen. Hij heeft de wil van het Oekraïense volk onderschat, hun vermogen om te handelen. Hij beschouwde Zelensky als een tv-komiek, hij onderschatte diens leiderschapskwaliteiten. En hij dacht dat het Westen het zou laten passeren.

“Hij is niet gek, maar wel misleidend, dat is wat anders. Zelfs als hij in toespraken losgaat over westerse pedofiele elites en compleet van het padje lijkt, dan doet hij dat volgens mij met een reden, hij richt zich tot een bepaald publiek.

“Ik geloof dat hij handelt volgens zijn eigen logica. Dat is de paradox van de macht: om macht te krijgen moet je situaties analyseren, je eigen begrip van de werkelijkheid aanpassen. Maar als je macht hebt, dan verlies je dat vermogen, omdat je je op jezelf richt en wordt omgeven door mensen die je vertellen wat je wilt horen.”

Baranov noemt Poetin vaak de ‘tsaar’. Die vergelijking wordt vaak gemaakt, maar volgens Ruslandkenner Mark Galeotti is het landsbestuur enorm veel complexer geworden sinds tsaristische tijden. Wie nu regeert als een tsaar, verliest al snel het overzicht en organiseert zijn eigen machteloosheid .

“Ja, Tolstoj schreef in Oorlog en vrede ook: Napoleon heeft minder macht dan zijn laagste soldaat, want als die wat wil, kan hij wat doen. Maar als Napoleon iets wil, moeten zo veel mensen bewegen en daarvoor moeten zo veel complexe dingen gebeuren, dat Napoleon eigenlijk machteloos is.”

De oorlog is goed voor uw verkoopcijfers. Kan uw boek iets bijdragen aan het einde ervan?

“Die verkoopcijfers hebben wel iets problematisch. Mijn boek concurreert niet met journalistieke verslaggeving, of de analyse van specialisten en historici. Ik bied een andere ingang, die bijdraagt aan een verklaring van wat er gaande is – wat iets heel anders is dan rechtvaardigen. Je moet elk stuk gereedschap gebruiken dat helpt om het te begrijpen, pas dan kun je verzinnen wat je moet doen.

“Als ik het opnieuw moest schrijven, zou ik het niet anders doen. Maar als ik het nu nog móest schrijven, zou ik het er dan nog op wagen? Misschien niet. Je brengt al je tijd door met zo’n karakter, je droomt over hem. Misschien is het nog intensiever dan voor een acteur die een personage speelt, want als schrijver schép je dat personage.

“Ik weet niet of ik mezelf nu weer daarin zou willen onderdompelen, nu al het geweld dat voortkomt uit die manier van denken is losgebarsten. Maar ik ben blij dat ik het gedaan heb, die oorlog maakt het boek relevanter.”

Ook politici lezen het.

“Als politici of diplomaten of militairen me vertellen ‘dat heb je mooi gezien’, ben ik blij. Maar die hebben mij echt niet nodig.”

Giuliano da Empoli, ‘De Kremlinfluisteraar’, Atlas Contact; 256 blz, €22,99