Hoe DNA van Beethovens haar zowel medische als familiegeheimen onthulde: ‘De ene onverwachte vondst leidt gewoon tot een andere’

Door haarmonsters te analyseren die afkomstig zouden zijn van Ludwig van Beethoven, hebben wetenschappers verschillende mythes over de legendarische componist ontkracht. Tegelijk roept het onderzoek ook nieuwe vragen over zijn leven en dood op.

Het is maart 1827: Ludwig van Beethoven is stervende. Terwijl hij in bed ligt met buikpijn en geelzucht komen rouwende vrienden en kennissen op bezoek. En sommigen vragen om een gunst: kunnen ze een lok van zijn haar afknippen ter herinnering?

De rouwenden bleven maar komen toen Beethoven uiteindelijk op 56-jarige leeftijd overleed, zelfs nadat artsen een gruwelijke craniotomie hadden uitgevoerd. Ze keken daarbij naar de plooien in de hersenen van de befaamde componist en verwijderden zijn gehoorbeentjes in een vergeefse poging te begrijpen waarom hij zijn gehoor verloren was.

Binnen de drie dagen na Beethovens dood zat er geen haar meer op zijn hoofd. Sindsdien is er een hele industrie ontstaan met als doel zijn ziekten en de oorzaak van zijn dood te begrijpen.

En nu zet een nieuwe analyse van strengen van zijn haar lang gekoesterde opvattingen over zijn gezondheid op losse schroeven. Het rapport geeft een verklaring voor zijn slopende kwalen en zelfs zijn dood, terwijl het ook nieuwe vragen oproept over zijn afkomst en zinspeelt op een duister familiegeheim.

Haarlokken

Het artikel, opgesteld door een internationale groep onderzoekers, werd woensdag gepubliceerd in het tijdschrift Current Biology. En het biedt nog meer verrassingen. Zo is gebleken dat een beroemde haarlok - onderwerp van een boek en een documentaire - niet van Beethoven is, maar van een Asjkenazisch Joodse vrouw. Uit de studie blijkt ook dat Beethoven geen loodvergiftiging had, zoals algemeen werd aangenomen, noch dat hij een donkere huidskleur had, zoals sommigen meenden. En ook nog dit: de Vlaamse familie in België - die de achternaam van Beethoven deelt en trots beweerde aan hem verwant te zijn - heeft geen genetische banden met hem.

Wetenschappers die niet bij het onderzoek betrokken waren, vinden het onderzoek overtuigend. Het is “een zeer ernstige en goed uitgevoerde studie”, stelt Andaine Seguin-Orlando, expert in oud DNA aan de Universiteit Paul Sabatier in Toulouse.

Het speurwerk om de mysteries van Beethovens ziekte op te lossen begon op 1 december 1994, toen een haarlok waarvan gezegd werd dat die van Beethoven was, door Sotheby’s werd geveild. Vier leden van de American Beethoven Society, een particuliere groep die materiaal met betrekking tot de componist verzamelt en bewaart, kochten het toen voor 7.300 dollar. Ze stelden het trots tentoon in het Ira F. Brilliant Center for Beethoven Studies aan de San Jose State University in Californië. Maar was het echt Beethovens haar?

Het verhaal gaat dat Ferdinand Hiller, een 15-jarige componist en fervent aanhanger die Beethoven vier keer bezocht voordat hij stierf, de lok een dag na de dood van de legendarische componist van zijn hoofd geknipt heeft. Decennia later zou hij het aan zijn zoon als verjaardagscadeau gegeven hebben, waarna het haar werd bewaard in een medaillon. Het medaillon met de haarlok was zelfs het onderwerp van een bestseller, getiteld Beethoven’s Hair, geschreven door Russell Martin en gepubliceerd in 2000. Het boek werd in 2005 verfilmd.

Bij een analyse van het haar in het Argonne National Laboratory in Illinois werden loodgehaltes gevonden die wel 100 keer hoger lagen dan de normale hoeveelheid. In 2007 speculeerden de auteurs van een artikel in The Beethoven Journal, een wetenschappelijk tijdschrift gepubliceerd door San Jose State, dat de componist misschien per ongeluk vergiftigd was door medicijnen, wijn of eet- en drinkgerei.

Dat was de stand van zaken tot 2014, toen Tristan Begg, een masterstudent archeologie aan de Universiteit van Tübingen in Duitsland, zich realiseerde dat de wetenschap ver genoeg was gevorderd om een DNA-analyse uit te voeren aan de hand van Beethovens haarlokken. “Het leek het proberen waard”, aldus Begg, vandaag de dag doctorandus aan de Universiteit van Cambridge.

De Beethoven-onderzoeker William Meredith begon te zoeken naar andere haarlokken van Beethoven en kocht ze met financiële steun van de American Beethoven Society op particuliere verkopen en veilingen. Hij leende er nog twee van een universiteit en een museum. Uiteindelijk had hij acht lokken, waaronder de haren van Hiller.

Hepatitis B

Eerst testten de onderzoekers de lok van Hiller. Het bleek echter van een vrouw te zijn. De analyse toonde ook aan dat de vrouw genen had die voorkomen in Asjkenazisch Joodse populaties. Meredith speculeert dat het authentieke haar van Beethoven werd vernietigd en vervangen door strengen van Sophie Lion, de vrouw van Hillers zoon Paul. Zij was Joods.

Van de andere zeven lokken was er één niet authentiek, vijf hadden identiek DNA, en één kon niet getest worden. De vijf lokken met identiek DNA waren van verschillende herkomst, en van twee was de chronologische documentatie van de eigenaars en bewaarders onberispelijk, wat de onderzoekers het vertrouwen gaf dat het haar van Beethoven betrof.

Ed Green, expert in oud DNA aan de Universiteit van Californië die niet betrokken was bij het onderzoek, is het daarmee eens. “Het feit dat ze zoveel onafhankelijke haarlokken hebben, met verschillende geschiedenissen, die allemaal met elkaar overeenkomen is overtuigend bewijs dat dit bonafide DNA van Beethoven is”, stelt hij.

Toen de groep de DNA-sequentie van Beethovens haar had, probeerden ze oude vragen over zijn gezondheid te beantwoorden. Bijvoorbeeld, waarom zou hij gestorven zijn aan levercirrose?

Hij dronk, maar niet overmatig, aldus Theodore Albrecht, emeritus hoogleraar musicologie aan de Kent State University in Ohio. Op basis van zijn studie van door de componist nagelaten teksten, beschrijft hij wat er bekend is over Beethovens drinkgewoonten. Albrecht: “Hij overschreed de lijn vanaf dewelke we vandaag van alcoholisme zouden spreken niet.”

Beethovens haar gaf een aanwijzing: hij had DNA-varianten die hem genetisch vatbaar maakten voor leverziekten. Bovendien bevatte zijn haar sporen van hepatitis B-DNA, wat wijst op een infectie met het virus, dat iemands lever kan vernietigen. Maar hoe raakte Beethoven besmet?

Beethoven gebruikte geen intraveneuze drugs, aldus Meredith. Hij is nooit getrouwd, hoewel hij romantisch geïnteresseerd was in verschillende vrouwen. Hij schreef ook een brief - hoewel hij die nooit verstuurde - aan zijn “onsterfelijke geliefde”, wier identiteit het onderwerp is geweest van veel wetenschappelijke intriges. Details over zijn seksleven blijven onbekend.

Arthur Kocher, geneticus aan het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie in Duitsland en een van de co-auteurs van de nieuwe studie, gaf een andere mogelijke verklaring voor zijn infectie: de componist zou besmet kunnen zijn met hepatitis B tijdens zijn geboorte. Het virus wordt vaak op deze manier verspreid, zegt hij, en besmette baby’s kunnen een chronische infectie oplopen die levenslang duurt. Bij ongeveer een kwart van de mensen leidt de infectie uiteindelijk tot levercirrose of leverkanker. “Het kan er uiteindelijk toe leiden dat iemand sterft aan leverfalen”, zegt hij.

Buitenechtelijke affaire

De studie onthult ook dat Beethoven genetisch niet verwant was aan anderen in zijn familielijn. Zijn Y-chromosoom-DNA verschilt van dat van een groep van vijf mensen met dezelfde achternaam die in België wonen en die volgens archiefstukken een 16de-eeuwse voorouder met de componist delen. Dat wijst erop dat er een buitenechtelijke affaire moet zijn geweest in Beethovens directe vaderlijke lijn. Maar waar?

Maarten Larmuseau, co-auteur van de nieuwe studie en hoogleraar genetische genealogie aan de Universiteit van Leuven, vermoedt dat de vader van Ludwig van Beethoven de zoon was van de grootmoeder van de componist en een andere man dan zijn grootvader. Er zijn geen doopgegevens van Beethovens vader, en van zijn grootmoeder was bekend dat zij alcoholiste was. Beethovens grootvader en vader hadden een moeilijke relatie. Deze factoren, aldus Larmuseau, zijn mogelijke tekenen van een buitenechtelijk kind.

Beethoven had zijn eigen problemen met zijn vader, zegt Meredith. En hoewel zijn grootvader, een bekende hofmuzikant in zijn tijd, stierf toen Beethoven erg jong was, eerde hij hem en hield zijn portret bij zich tot de dag dat hij stierf. Meredith voegt eraan toe dat toen geruchten de ronde deden dat Beethoven eigenlijk de buitenechtelijke zoon was van Friedrich Wilhelm II of zelfs van Frederik de Grote, Beethoven deze geruchten nooit heeft weerlegd.

Gezondheidsproblemen

De onderzoekers hoopten dat hun studie van Beethovens haar enkele van de gezondheidsproblemen van de componist zou kunnen verklaren. Maar het onderzoek bracht geen definitieve antwoorden.

De componist leed aan vreselijke spijsverteringsproblemen met buikpijn en langdurige diarree. De DNA-analyse wijst niet op een oorzaak daarvoor, hoewel twee voorgestelde oorzaken, coeliakie en colitis ulcerosa, vrijwel zeker worden uitgesloten. En de analyse maakt een derde hypothese, namelijk prikkelbaredarmsyndroom, onwaarschijnlijk. Hepatitis B zou de boosdoener kunnen zijn geweest, zo zegt Kocher, hoewel het onmogelijk is dat met zekerheid te weten. De DNA-analyse biedt ook geen verklaring voor Beethovens gehoorverlies, dat begon toen hij midden de twintig was en resulteerde in doofheid in het laatste decennium van zijn leven.

De onderzoekers bespraken hun resultaten vooraf met degenen die rechtstreeks door hun onderzoek werden getroffen. Op de avond van 15 maart ontmoette Larmuseau de vijf mensen in België wier achternaam van Beethoven is en die DNA leverden voor het onderzoek.

Hij begon meteen met het slechte nieuws, dat ze niet genetisch verwant waren aan Ludwig van Beethoven. Ze waren geschokt. “Ze wisten niet hoe ze moesten reageren”, aldus Larmuseau. “Elke dag worden ze herinnerd door hun speciale achternaam. Elke dag zeggen ze hun naam, en mensen zeggen: ‘Ben je familie van Ludwig van Beethoven?’” Die relatie, aldus Larmuseau, “maakt deel uit van hun identiteit.” En nu is dat weg.

De bevindingen van de studie dat het Hiller-haar van een Joodse vrouw was, verbijsterde Martin, auteur van Beethoven’s Hair. “Wie had dat gedacht?”, zegt hij. Nu wil hij afstammelingen vinden van Sophie Lion, de vrouw van Paul Hiller, om te zien of het haar van haar was. En hij wil uitzoeken of ze loodvergiftiging had.

Voor Meredith is het project een enorm avontuur geweest. “Dit complexe verhaal is verbazingwekkend voor mij”, zegt hij. “En ik maak er sinds 1994 deel van uit. De ene onverwachte vondst leidt gewoon tot een andere.”

_{© The New York Times}