Hoe de wereld profiteert van Winnie Mandela's reputatie

Als zij in 1988 op 51-jarige leeftijd was overleden, had haar beeltenis in 2018 waarschijnlijk wereldwijd muren, T-shirts en schermpjes van smartphones gesierd. Zij was dan de geschiedenis in gegaan als een van de grootste vrouwen van de 20ste eeuw, een zwarte Jeanne d’Arc. Deze vrouw getroostte zich als echtgenote van ’s werelds beroemdste politieke gevangene bijna drie decennia vergaande opofferingen. Terwijl hij vastzat, volhardde zij in een strijd tegen wat een van ’s werelds smerigste regimes was, het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. Bij haar zag je strijdbaarheid en toewijding in de moeilijkste omstandigheden. Zonder Winnie Mandela geen wereldwijde aandacht voor de opsluiting van Nelson Mandela.

Als dezelfde vrouw in 1998 op 61-jarige leeftijd was overleden, was haar nagedachtenis minder fraai uitgevallen. Officieel heette zij nog slechts Winnie Madikizela. De man voor wie zij had gestreden was nu vrijgelaten en president van Zuid-Afrika. Hij had zich echter van haar laten scheiden.

Winnie Mandela had bij nader inzien véél op haar kerfstok. Zij kende geen genade met tegenstanders, zaaide dood en verderf in Soweto en duldde kritiek noch tegenspraak. In december 1997 verscheen ze voor de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie. Zelfs ten overstaan van bisschop Desmond Tutu weigerde zij zich te verontschuldigen voor de minder mooie daden van haar pretoriaanse garde, beter bekend als de Mandela United Football Club.

Een staatsbegrafenis was destijds uitgesloten geweest. Tekenend voor haar toenmalige imago was dat Nelson Mandela haar tijdens zijn inauguratie als president (1994) op forse afstand hield. Diens ster was na zijn vrijlating in 1990 alleen maar blijven rijzen. In de jaren negentig was zijn internationale populariteit zo groot dat hij darling of the world werd genoemd. Als Nelson Mandela zich van je laat scheiden, wist de wereld, dan is het goed mis.

Winnie Mandela overleed op 2 april op 81-jarige leeftijd. Nu krijgt zij wél een staatsbegrafenis. We leven in 2018 en niet in 1998. Was het imago van Winnie Mandela de koers van een aandeel, dan zag je het kelderen en daarna weer omhoog kruipen. Het typische van die staatsbegrafenis in Johannesburg is dat die onbedoeld ook een soort referendum is over hoe Winnie Mandela de geschiedenis in moet gaan. Hoe meer hoogwaardigheidsbekleders en sterren acte de présence geven, hoe gunstiger de uitkomst voor mensen die zich inzetten voor haar rehabilitatie. Aan het leven van Winnie Mandela valt niets meer te veranderen, aan de interpretatie van dat leven en haar imago des te meer.

Het gebeurt zelden dat in necrologieën zo verschillend op dezelfde persoon wordt teruggekeken. Aan menig stuk viel de worsteling van de schrijver af te lezen. Veel nabeschouwingen onthulden zo heimelijk meer over de auteur dan over de overledene. Vertel me hoe u op Winnie Mandela terugkijkt en ik zeg u wie u bent. U bent iemand die zich geen helden laat afnemen. U bent juist iemand die vindt dat helden niet bestaan. U strijdt tegen witte privileges, neokolonialisme en misogynie. U hekelt juist alle vormen van identiteitspolitiek. U gelooft dat geheime diensten mensen kunnen breken. U legt juist de nadruk op eigen verantwoordelijkheid.

Als het over Winnie Mandela gaat, dan gaat het en passant óók over de koloniale erfenis, achterstelling van vrouwen en witte privileges. Woman is the nigger of the world, is van John Lennon. Voor adepten van Winnie Mandela die zich de afgelopen tien dagen online roerden, was zij de belichaming daarvan. Was zij niet én vrouw én zwart geweest, kon je lezen, dan was haar een publieke vernedering bespaard gebleven. De Zuid-Afrikaanse schrijver-komiek David Bullard, een witte man, reageerde met een gemene tweet: "Na een nachtje Twitteronderwijs kunnen we het erover eens zijn: Winnie was een heilige die tegen de apartheid streed en alleen maar mensen in brand stak en kinderen vermoordde als dat strikt noodzakelijk was."

Om de discussies en emoties die Winnie Mandela oproept te begrijpen moeten we eerst drie decennia terug. In vergelijking met nu was de media-aandacht voor het verre buitenland groot. In de jaren voor en na het einde van het apartheidsregime was Zuid-Afrika een van ’s werelds meest belichte landen. Winnie Mandela was een van ’s werelds meest belichte persoonlijkheden: vergeleken bij de toenmalige aandacht voor haar is die voor bijvoorbeeld Aung San Suu Kyi gering. Winnies beeltenis zag je veel en vaak, popsterren hadden haar naam op hun lippen liggen.

Haar strijd tegen de apartheid was gróót in de media – haar val was dat ook. Onder medestrijders in Zuid-Afrika was ze al langer in opspraak. Internationaal kwam de negatieve berichtgeving op gang na de vrijlating van Nelson Mandela in 1990. Winnie Mandela bleek een pleitbezorger te zijn geweest van ‘halsbandmoorden’, waarbij veronderstelde collaborateurs brandende autobanden om de nek kregen geworpen. Winnies Football Club was verantwoordelijk geweest voor weinig minder dan een terreurregime in Soweto. In plaats van met Nelson Mandela raakte de naam Winnie Mandela in 1990-1991 verbonden met Stompie Seipei, de 14-jarige jongen die rond de jaarwisseling 1988-1989 door de Football Club was vermoord. Deze vrouw had klaarblijkelijk niets tegen geweld. Ze bleek ook nog verwikkeld in allerhande corruptiezaken en vaak betrapt op ontrouw.

De gevolgen waren niet gering. Wereldwijd verdween Winnies beeltenis van muren. Veel bewonderaars verwijderden haar met pijn in het hart. Weinig mensen die zich graag helden laten afnemen – mét zo’n icoon haal je ook een stuk van jezelf naar beneden. Wie de wereld kon vertellen dat de beschuldigingen aan het adres van Winnie Mandela onheus waren en het werk van malafide krachten, kon rekenen op een ontvankelijk gehoor.

Het begin van een ‘contravertelling’ valt te traceren in 1995, toen de voormalige Zuid-Afrikaanse staatsveiligheidsagent Paul Erasmus gewag maakte van een jarenlange campagne van de geheime dienst om het imago van Winnie Mandela te beschadigen. Erasmus had vuile klusjes opgeknapt voor Stratcom. Dit propaganda-initiatief van de staatsveiligheidsdienst en het ministerie van Buitenlandse Zaken bracht op grote schaal belastende informatie over Winnie Mandela in omloop, en met succes. In 1990 had Winnie Mandela aan de zijde van Nelson Mandela menigten in de Verenigde Staten aan haar voeten gekregen. Een jaar later prijkte op de cover van Vanity Fair de vraag 'How Bad is Winnie Mandela?'. Dankzij de onthullingen over Stratcoms praktijken kwam ook de moord op Stompie Seipei in een ander licht te staan: de staatsveiligheidsdienst had de Mandela Football Club geïnfiltreerd.

De geheime aanval op de vrouw die een icoon was staat centraal in de bekroonde documentarie Winnie (2017) van de Franse cineaste Pascale Lamche. Het oud-hoofd van Stratcom vertelt hoe hij veertig journalisten bediende die zijn schadelijke informatie klakkeloos overnamen. In de documentaire zien we Desmond Tutu terug als een soort inquisiteur. De uitkomst van diens verhoor van Winnie voor de Verzoeningscommissie staat net zo vast als de uitkomst van een stalinistisch showproces in 1937: Winnie is schuldig, alleen een vuurpeloton ontbreekt. Pascale Lamche is helder over wat zij met haar film beoogt: "Ik wil het verhaal bijstellen dat zich in de afgelopen twintig jaar in het collectieve geheugen heeft genesteld; van mensen die Winnie beschouwen als een kindermoordenaar en een gangster."

Correcties op de geschiedenis zijn altijd welkom. Het probleem van het verhaal over de imagobeschadigingsoperatie is dat dit het verhaal over dood en verderf in Soweto geenszins ontkracht. Het is een complementair verhaal. De campagne tegen Winnie weerspreekt machtsmisbruik van Winnie net zo min als de jacht van de CIA op Che Guevara weerspreekt dat Che vijanden van de revolutie voor het vuurpeloton zette. Een uitspraak van Paul Erasmus die Pascale Lamche niet in haar documentaire opnam, is dat Stratcom niets had kunnen doen als Winnie zelf niets had gedaan: "Ze groef haar eigen graf." Staatveiligheidsdiensten zijn, kun je zeggen, net roofdieren: ze storten zich op de zebra die al in de problemen zit.

Het behoeft weinig twijfel dat Zuid Afrika’s witte minderheidsleiders Winnie Mandela graag van het politieke toneel elimineerden. Haar ideeën waren stukken radicaler dan die van haar echtgenoot en andere anti-apartheidsstrijders, verzoening was geen woord dat zij in de mond nam, wie weet zou Winnie het voortouw nemen in een bijltjesdag.

Het behoeft evenmin twijfel dat de malafide staatsveiligheidsmannen aanvankelijk kansloos waren tegen een vrouw met de statuur van Winnie Mandela, zo bewonderd dat ze 'Moeder der Natie' heette. Flink wat van haar medestanders slikten hun kritiek op haar in. Wie wel kritiek had, werd meestal niet geloofd. Je moest, kortom, van goeden huize komen om met kritiek op Winnie Mandela geloofwaardig te zijn.

En kritiek van goeden huize kwam er, al in de late jaren tachtig, onder meer van een andere illustere zwarte vrouw, Albertina Sisulu, echtgenote van Walter Sisulu, Nelson Mandela’s politieke mentor. Toen het spoor van een moord naar Winnies mannen leidde, doorbrak zij de stilte. Wim Bossema formuleerde het in 2013 in De Volkskrant als volgt: "Alleen een vrouw van haar statuur, in veler ogen de eigenlijke Moeder van het ANC, kon zich veroorloven de waarheid te zeggen."

Noem dat een typische ongemakkelijke waarheid: iemand die moedig is in een rechtvaardige strijd kan óók rancuneus en genadeloos zijn. Het is doorgaans en-en in plaats van of-of. Zo is dat niet in menige necrologie: daarin wordt het levensverhaal zo gekneed dat er een gewenste uitkomst uitrolt, ‘goed’ of ‘fout’. De Belgische journalist Christophe Callewaert koos voor ‘goed’ en ging op het online-platform DeWereldMorgen zover de Mandela Football Club te bestempelen als een moedige poging van Winnie om de orde te herstellen in de townships. Kop boven deze necrologie: ‘Hoe een communicatiebedrijf van een heldin een omstreden figuur maakte’.

Kon een communicatiebedrijf dat alleen? Of kon de heldin zelf ook ernstige fouten maken? Het is goed mogelijk dat Winnie Mandela én een toonbeeld was van onverschrokkenheid én harde tikken kreeg tijdens periodes van eenzame opsluiting (1969) en verbanning (1977-1986) én na terugkeer in Soweto diep wegzakte in een moeras van machtsmisbruik, paranoia en geweld. Dit leven was een topzware cocktail. In een leven met zo veel verhaallijnen vindt iedereen wel iets van zijn politieke gading. Dat merken we sinds 2 april: veel mensen die op haar overlijden reageren maken eigenlijk hun eigen punt – de dood van Winnie Mandela wordt benut om iets te zeggen over de wereld van 2018.

De mensen die haar imago beschadigden deden dat uit eigenbelang. De mensen die haar imago opvijzelen hebben ook hun belangen. Dat geldt in ieder geval voor het huidige Zuid-Afrikaanse ANC-bewind. Dat organiseert die staatsbegrafenis zaterdag ook, of vooral, om een door corruptie bevlekt blazoen te reinigen met behulp van ‘een onverschrokken heldin van weleer’. Het laatste woord over haar is nog lang niet gezegd.