Hoe de EU een ramp voor de Britten en zichzelf kan voorkomen: twee visies

Alle ogen zijn vandaag gericht op het Britse Lagerhuis, voor een ongetwijfeld stormachtige brexit-sessie. Brussel kijkt machteloos toe: wat valt er nog te redden voor de EU? Twee Brusselse ‘brexitologen’ doen hun verhaal: Vlaming Pieter Cleppe neemt het op voor de Britten, terwijl de Brit Andrew Duff juist de EU verdedigt. Over één ding zijn ze het eens: een ‘no-dealbrexit’ wordt écht een nachtmerrie.

Pieter Cleppe’s oplossing: Stel een tijdslimiet aan de backstop

“Ik vind de Britse kritiek terecht dat de Europese Unie te weinig flexibel is geweest in de brexit-onderhandelingen”, zegt Vlaming Pieter Cleppe. Hij verwoordt daarmee een minderheidsstandpunt in Brussel, waar de heersende mening toch is (kort door de bocht) dat die Britten rare, onbetrouwbare lui zijn en dat de EU een bewonderenswaardige eensgezindheid heeft getoond.

“Ik heb het niet over de Europese Commissie”, verduidelijkt Cleppe, van de Britsgezinde denktank c.q. lobby-organisatie Open Europe. “Het onderhandelingsteam van Michel Barnier heeft het helemaal niet slecht gedaan. Het zijn vooral de lidstaten die te rigide zijn geweest met die backstop.”

Oei, de backstop – dat is die verzekerings­clausule in het brexit-akkoord waarmee wordt vastgelegd dat de grens tussen Ierland en Noord-Ierland open zal blijven – een wens van zowel Brussel als Londen. Dat kan alleen als Noord-Ierland, eigenlijk het gehele Verenigd Koninkrijk, zich nog een (onbepaald) tijdje voegt naar bepaalde EU-douaneregels, in afwachting van een betere oplossing. Argwanende brexiteers vrezen dat de EU deze noodbe­paling zal misbruiken om het VK tot in de ­eeuwigheid als handelsslaaf aan de ketting te houden.

De fouten van de EU

Cleppe: “Brussel moet gewoon aanvaarden dat men zware fouten heeft gemaakt, dat men een lidstaat verliest en dat de brexit er niet alleen is gekomen vanwege migratie, zoals vaak gemakzuchtig wordt gezegd. Een belangrijke factor is de soevereiniteit, het gevoel dat men de controle kwijt is.

“Bij die backstop zegt men eigenlijk: alle EU-landen houden een veto tegen het inrichten van een eigen handelsbeleid door het VK. Dat is een zeer vergaande eis. Dat vetorecht voor alle landen – dus ook voor de grootste belanghebbende, Ierland – betekent dat de EU de beslissing om de backstop te beëindigen in feite uitbesteedt aan Dublin. De boodschap aan Londen is: jullie kunnen alleen uit de EU stappen met een akkoord waarin Ierland bepaalt hoe lang Brussel jullie handelsbeleid mag blijven bestieren. Logisch dat zoiets in Londen op groot verzet stuit.

“Over die grens op het Ierse eiland komt men ook met allerlei overdrijvingen. Je ziet nu al dat de bewaking van de EU-buitengrenzen zeer slecht functioneert. Kijk alleen al naar de twee grote toegangspoorten tot onze Europese interne markt: de havens van Antwerpen en Rotterdam. Die zijn allebei ‘zo lek als een zeef’, zoals de Antwerpse burgemeester Bart De Wever zegt. Dus over dat kleine gaatje bij Ierland moet men niet opeens zo hysterisch beginnen te doen.

“Iets meer pragmatisme zal wat dat betreft welkom zijn. Ik zeg heus niet: laat maar lekker open die grens, je hoeft daar niet te controleren, maar ik denk echt wel dat men systemen kan uitwerken die smokkel en grootschalige import van gevaarlijke producten kunnen voorkomen.”

De hoofdrol voor Ierland

“Ierland speelt een sleutelrol. Volgens ramingen zal dat land nog grotere economische schade ondervinden van een no-dealbrexit dan het Verenigd Koninkrijk. Als Dublin nu een eerste stap zet naar zo’n pragmatische oplossing, zal het voor de Britse Conservatieven heel moeilijk zijn om dat zomaar van tafel te vegen. Daarom ligt er een enorme kans voor Ierland om een beslissende bemiddelaarsrol te spelen. Maar dat gebeurt op dit moment niet, vanwege die eeuwenoude rivaliteit met Londen.

“Ik vind ook dat landen als België en vooral Nederland, die zwaar zullen lijden onder een ‘no-deal’, openlijk hun mening moeten zeggen tegen de Ierse regering. ‘Onder druk zetten’ klinkt negatief, maar ik zie niet wat er mis is met het openlijk doen van voorstellen om uit de impasse te geraken. Men zal dan wel weer zeggen dat de Britten de EU-landen uit elkaar proberen te spelen, maar eigenlijk zijn er geen tegenstrijdige belangen. Er is één Europees belang, en dat is het vermijden van een ‘no-deal’.

“Die Hanze-liga (een door Nederland opgezet samenwerkingsverband van kleine, gelijkgezinde EU-landen, waarvan ook Ierland deel uitmaakt, red.) zou hierin zeker nuttig kunnen zijn. Waarom zouden de premiers Rutte en Varadkar niet de koppen bij elkaar kunnen steken, en een oplossing kunnen bedenken voor een blijvend goede samenwerking met hun grootste bondgenoot, het Verenigd Koninkrijk?

“In mijn optiek is het stellen van een tijds­limiet aan de backstop de beste oplossing. Het zou best kunnen dat de Britten aan het eind van zo’n termijn van bijvoorbeeld drie, vier jaar concluderen dat ze er nog niet klaar voor zijn, zoals de pessimisten nu zeggen. Maar een eventuele verlenging van die backstop zal dan hun eigen, democratische beslissing zijn.”

De gevolgen van een no-dealbrexit

“Ik behoor niet tot het kamp dat zegt dat het allemaal wel zal meevallen. Er is een reële kans op chaos. Kijk alleen al naar de visserij, een ogenschijnlijk kleine maar politiek zeer gevoelige sector. Juridisch gezien is er per 1 november geen toegang meer tot de Britse wateren. Belgische, Nederlandse, Franse en Spaanse vissers die in Britse wateren actief zijn, zijn van de ene op de andere dag stropers. Een Brits visserijbedrijf kan juridische actie ondernemen tegen de Britse regering om actie te ondernemen tegen die stroperij.

“Dat zal ook in Frankrijk grote ophef geven. Voor president Macron waren die gele hesjes een ‘walk in the park’ als hij zijn boze vissers mag verwelkomen in Parijs. Zo zal er op meer vlakken een onvoorspelbare dynamiek los komen. Het is een vergissing om te zeggen dat het niet snel uit de hand kan lopen.”

Andrew Duff’s oplossing: een veel langere overgangsperiode

“In Londen heeft men de betekenis van de artikel 50-procedure nog steeds niet helemaal begrepen”, zegt Andrew Duff. “Bij de brexit zal de EU-wetgeving niet meer van toepassing zijn op het Verenigd Koninkrijk. Met andere woorden: de EU trekt zich terug uit het Verenigd Koninkrijk, zoals de Romeinen dat deden in het jaar 410. Die waren het toen zat om de Britten nog langer te besturen en zeiden: we gaan naar huis. Dat is de historische analogie die het dichtst in de buurt komt van de brexit, al zijn de verschillen nog steeds enorm. Dit proces kent geen enkel precedent. Het Verenigd Koninkrijk is tot op het bot verdeeld, en ontzettend boos. Onderschat de politieke en sociale ontreddering niet die je nu ziet. Het land is in een staat van beroering.”

Duff, oud-Europarlementariër (1999-2014) voor de Britse, van oudsher EU-gezinde liberaal-democraten, spendeert nog steeds minstens de helft van zijn tijd in Brussel. Als voorzitter van het federalistische Europese netwerk de Spinelli-groep is hij in de EU-hoofdstad een scherpe, veelgelezen brexit-autoriteit.

In een bijdrage voor de denktank European Policy Centre lichtte Duff in juli van dit jaar zijn voorstel toe om alsnog tot een brexit-­akkoord te komen: met een flinke verlenging van de beoogde overgangsperiode, die volgens de huidige overeenkomst loopt tot zeker begin 2021 en waarschijnlijk nog twee jaar langer. In die periode verandert er niets wezenlijks en is de rust gegarandeerd.

Een verlenging met een paar extra jaren van die overgangsperiode haalt volgens Duff de angel uit de Britse angst voor de backstop, terwijl de kans toeneemt dat er in die toegevoegde tijd een fatsoenlijk handelsakkoord wordt gesloten dat die backstop overbodig maakt.

Maar is zo’n langere overgangsperiode niet gewoon de backstop met een andere naam? “Zo zou je het kunnen zien, maar we hebben die backstop nodig. Als er in de Britse politiek een brede consensus was geweest, door alle partijen heen, over de aanpak van de brexit, waren we nooit in deze situatie terechtgekomen. In plaats daarvan worden de Britten gewantrouwd op een niveau dat ik nooit eerder heb meegemaakt.”

De fouten van de EU

In Brussel heeft men vaak de mond vol van het politieke amateurisme in Londen, ook Duff, maar op de EU zal hij toch ook wel wat aan te merken hebben? “Grote fouten heeft de EU niet gemaakt. Maar het was wel een vergissing dat iemand als raadsvoorzitter Donald Tusk dit jaar geen campagne heeft gevoerd in het Verenigd Koninkrijk vóór de brexit-overeenkomst. En hoofdonderhandelaar Michel Barnier is heel protocollair geweest in zijn aanpak. Dat is zijn goed recht, zo is hij nu eenmaal, maar ik denk dat Frans Timmermans dat anders had aangepakt. Die voert betere campagnes. Misschien had de Europese Commissie hem moeten aanstellen in plaats van Barnier.

“Ik zou zelf veel meer nadruk hebben gelegd op de door Brussel en Londen gedeelde overlegstructuren die op het laatste moment aan het brexit-akkoord zijn toegevoegd. Daarmee hebben de Britten echt veel inspraak gekregen over de brexit-uitwerking, eigenlijk ongelooflijk dat de EU daartoe bereid is. Als Brit zou ik daar enorm over lopen opscheppen, en de Europese Commissie had ook veel duidelijker kunnen onderstrepen hoe veel Londen heeft binnengesleept.

“Het einde van het liedje is dat de EU door de brexit kleiner, zwakker en armer wordt. Wat binnen de EU nog op gang moet komen, is een haast forensische terugblik op het artikel 50-proces. Wat heeft gewerkt, wat niet, wat hebben we niet zien aankomen?”

De hoofdrol voor Ierland

“Ierland bevindt zich in een buitengewoon netelige situatie. Bij een no-dealbrexit zijn ze van rechtswege verplicht om een grens op te richten. Anders krijgen ze boetes van de EU.

“Het Goede Vrijdag-akkoord uit 1998 (dat een einde maakte aan het sektarische geweld in Noord-Ierland, red.) is nooit echt ondersteund door de Conservatieve Partij. Het was een ding van de Labour-regering van Tony Blair. De Engelse extreem-rechtse nationalisten die nu de touwtjes in handen hebben, hebben nooit kunnen begrijpen, of accepteren, dat het Goede Vrijdag-akkoord in wezen een bundeling van soevereiniteit is van Noord-Ierland en de Ierse republiek. Dat dit akkoord nu gevaar loopt ‘adds insult to the brexit injury’: wrijft extra zout in de wonde. Het zou een tragedie voor Ierland zijn, en betekenen dat het integratieproces van het Ierse eiland heeft gefaald, zoals in het geval van Cyprus.”

De gevolgen van een no-dealbrexit

“De kans op een no-deal is vreselijk hoog, en wordt hoger elke ochtend dat ik opsta. De eerste dagen en weken zullen chaotisch zijn. Ik pendel vaak op en neer tussen Cambridge en Brussel, en moet er niet aan denken hoe vervelend dat straks gaat worden.

“Er zijn serieuze indicaties dat de buitenlandse investeringen en de export zullen instorten, en daarnaast de waarde van de pond. De Britse veeteeltsector zal waarschijnlijk de tent wel kunnen sluiten. We zouden kunnen terugvallen in oorlogsomstandigheden. Ik ben niet bang aangelegd, maar nu ben ik bang.”