Hitchcock op papier
Marías tast de grenzen van de slow motion voortdurend af, alsof hij wil kijken hoever het geduld van de lezer reikt
Javier Marías
Jouw gezicht morgen. Dans en droom
Oorspronkelijke titel: Tu rostro mañana. Baile y sueño
Vertaald door Aline Glastra van Loon
Meulenhoff, Amsterdam, 350 p., 19,95 euro.
Intrigerende filmische roman van Javier Marías
Zopas verscheen deel twee van de onvoltooide trilogie Jouw gezicht morgen van de Madrileense schrijver Javier Marías. Net als in Koorts en lans gaat het in Dans en droom over alledaagse handelingen met verstrekkende gevolgen.
Door Astrid Huygens
"Vertellen is vertrouwen, en het komt maar weinig voor dat het vertrouwen vroeg of laat niet wordt beschaamd." In het eerste deel van Jouw gezicht morgen waarschuwde de Madrileense schrijver Javier Marías (°1951) voor de gevaren van het vertellen, voornamelijk aan de hand van verhalen uit de Spaanse burgeroorlog en prentjes van een Britse overheidscampagne uit de Tweede Wereldoorlog. Op die prentjes waren nietsvermoedende huisvrouwen te zien die door spionnen werden afgeluisterd. En op de achtergrond getorpedeerde schepen.
Deze keer wijst Marías op het verraderlijke van het verzoek. Niets is zo vleiend als in de positie te verkeren iets te kunnen toestaan of weigeren, maar in beide gevallen - "of alleen al omdat je hebt geluisterd" - raak je betrokken bij andermans zaken, en doe je misschien wel dingen die je nooit wilde doen. "Als je op een dag een aalmoes geeft aan een bedelaar uit je buurt, zul je een verplichting met hem zijn aangegaan: als je hem geholpen hebt deze nieuwe dag te halen, ben je ervoor verantwoordelijk dat die zich niet tegen hem keert, dat het niet de dag wordt van zijn ultieme lijden of zijn dood".
Aanvankelijk lijkt het alsof Marías deze gedachtegang zal illustreren en uitwerken aan de hand van het verzoek waarmee de jonge Pérez Nuix zich aan het begin van dit tweede boek tot het hoofdpersonage Jaime Deza wendt. Net als Deza werkt Pérez Nuix voor een schimmige afdeling van de Britse geheime dienst MI6 en houdt ze zich bezig met het voorspellen van menselijke reacties en gedragingen. Ze komt Deza iets vragen. Maar om wat het juist gaat, of Deza deze vraag inwilligt, en wat de gevolgen daarvan zijn voor beiden, komen we niet te weten. Want plots verlaat Marías deze vertellijn en springt hij over naar een dringender verzoek. Deza's chef vraagt Deza een rijpere Italiaanse dame te vermaken terwijl hij met haar echtgenoot, "een man met veel invloed in het Vaticaan", zaken bespreekt. Helaas laat het Engels van deze Italiaan te wensen over, waardoor Deza van de dansvloer wordt geroepen om enkele woorden uit het Italiaans te vertalen. Vormen deze passages voor schrijver Marías - filoloog van opleiding - een uitstekend voorwendsel om zijn talenkennis te etaleren, voor De la Garza, een ridicule en bloedgeile attaché van de Spaanse ambassade, zijn ze een prima gelegenheid om er met de vrouw vanonder te muizen.
In de speurtocht naar dit zonderlinge stel is Marías' kenmerkende wijdlopige, cerebrale en traagkruipende schrijfstijl op zijn mooist. Het verhaal bevriest, en Marías becommentarieert, met een scherpzinnig oog voor detail, nagenoeg alles wat Deza op zijn weg tegenkomt: de afmetingen van de toiletten waar het duo zich misschien verstopt, de slipjes, panty's en schoenen van de vrouwen in die toiletten, de tongval van een van hen, de faciliteiten van het invalidentoilet enzovoort. Elk van deze banale details vormt op zijn beurt de aanleiding voor langgerekte overpeinzingen en uitgesponnen bespiegelingen, onder andere over de plasgewoontes van vrouwen, het angstdiscours van media en politieke leiders, een Iers liedje dat uit de boxen klinkt, en het grammaticale geslacht van de Dood. Tel daar de ontelbare aaneenrijgingen van synoniemen en bijna-synoniemen (zoals in "een krappe, strakke, nauwsluitende rok") bij, en een zoektocht die hoop en al tien minuten duurt, beslaat uiteindelijk niet minder dan zeventig pagina's.
Wanneer Marías opnieuw tot actie overgaat, raakt Deza verwikkeld in een uiterst gewelddadige strafexpeditie tegen de idiote attaché. Maar op het moment dat er een wapen te voorschijn komt, wint de uitweiding het weer van het verhaal. Hier en daar lijkt Dans en droom wel Hitchcock op papier: Marías tast de grenzen van de slow motion voortdurend af, alsof hij wil kijken hoever het geduld van de lezer reikt. Een enkele keer drijft hij dit spel te ver, bijvoorbeeld wanneer hij Pérez Nuix afscheept en zo haar verzoek uitstelt tot deel drie van de trilogie. Maar doorgaans laat de lezer zich gewillig strikken in het meeslepende netwerk van grote thema's dat hij aaneenvlecht: het geweld op de televisie waaraan "we sinds jaar en dag gewend zijn", de angst die ervoor zorgt dat "mensen zich tegenwoordig op elke willekeurige luchthaven en in elk overheidskantoor laten fouilleren", het huwelijk en het van elkaar vervreemden. En natuurlijk ook Marías' stokpaardje, dat sinds zijn doorbraakroman Een hart zo blank (1992) in al zijn werk prominent aanwezig is: het verlangen naar een staat van niet-horen en niet-zien, om zo niet aan andermans ellende deelachtig te worden. "Vroegen anderen ons maar niet naar hen te luisteren, naar hun armzalige problemen en hun pijnlijke conflicten die zozeer gelijk zijn aan de onze", zucht de schrijver meermaals.
Hoe hard Marías zijn best ook lijkt te doen om de lezer ervan te overtuigen niet naar hem te luisteren, Dans en droom is, door zijn spitse observaties, sublieme beschouwingen en intelligente humor, een onweerstaanbaar boek. Een must voor de liefhebber van graag traag.
