Het probleem van Nigeria is: Nigeria zelf

Het beeld is zwart-wit en korrelig. Onder het filmpje staat een lieflijk vijftigerjarenmelodietje. Centraal staat prinses Alexandra van Kent, de nicht van koningin Elizabeth. Zij vertegenwoordigt het Britse staatshoofd bij de overdracht van de macht. Het is 1 oktober 1960, de Britse kolonie Nigeria wordt onafhankelijk.

De festiviteiten worden gehouden op de paardenrenbaan in Lagos. Het is een wervelende show met mannen te paard, dans in traditionele kledij en vuurwerk om middernacht als de klok van 30 september naar 1 oktober tikt. De Union Jack wordt gestreken en de nieuwe Nigeriaanse vlag met banen groen, wit, groen wordt gehesen. Nigeria is onafhankelijk. De nieuwe premier Abubakar Tafawa Balewa neemt de documenten in ontvangst. De hoogwaardigheidsbekleders van beide landen zwieren daarna in een balzaal op klassieke muziek in rokkostuum en galajurk om de ­onafhankelijkheid te vieren.

Zo werden nog zestien andere Afrikaanse landen dat jaar onafhankelijk. Het was het ­begin van het einde van het kolonialisme in Afrika ten zuiden van de Sahara. De Afrikaanse landen boven de Sahara waren al eerder zelfstandig.

Zestig jaar later gaat het in de meeste van die landen niet echt beter. Economische groei is er wel, maar die houdt geen gelijke tred met de groei van de bevolking, waardoor de werkloosheid hoog is en de armoede groot. Veel landen worden geteisterd door burgeroorlogen of terrorisme, zoals de Centraal Afrikaanse Republiek, Congo, Mali, Burkina Faso, Niger, Somalië, Kameroen en Nigeria. Er zijn veelal zwakke regimes aan de macht en met enige ­regelmaat vinden staatsgrepen plaats. Bij de vraag wie daar schuld aan heeft, wordt al gauw naar Europa gewezen, naar de voormalige moederlanden die hen kolonialiseerden.

In een spartaans ingerichte kamer bij het Afrika-studiecentrum van de Universiteit Leiden zitten twee Nigeriaanse wetenschappers om te praten over die onafhankelijkheid. Hoe onafhankelijk is onafhankelijk? Is er in al die jaren niet een vorm van economisch neokolonialisme gegroeid?

Chibuike Uche, hoogleraar in Leiden, is een goedlachse man. Hij doet al jaren onderzoek naar de economieën van Nigeria, Ghana en Sierra Leone en ook naar de integriteit van het financiële bestuur in Afrika. Hij is zes jaar na het uitroepen van de onafhankelijkheid geboren. “Voor mij is de onafhankelijkheid er altijd geweest. Ik groeide op in een land dat profiteerde van de oliewinning. Een hoge olieprijs zorgde voor veel groei in het land. De koloniale tijd kwam tijdens mijn opvoeding bijna nooit ter sprake.”

Akinyinka Akinyoade is demograaf en is van 1969. “Ik groeide op in een tijd van gratis onderwijs – en dat gold tot en met de universiteit. Onafhankelijkheid betekende voor onze generatie nieuwe kansen.”

Beiden zijn het roerend eens. Neokolonialisme door westerse landen en tegenwoordig ook Rusland en China, die azen op de Afrikaanse grondstoffen, is niet de kern van het probleem. “Het mislukken van Afrika is een Afrikaans en ook een Nigeriaans probleem”, vat Uche kernachtig samen. “Wij, onze regering, zijn verantwoordelijk voor onze onafhankelijkheid. We moeten de problemen niet op het buitenland afschuiven.”

In 1972 ging Nigeria over van links rijden, een Brits overblijfsel, naar rechts rijden. In 1973 werd de pond afgeschaft en vervangen door de Nigeriaanse naira. Maar afstand nemen van de vroegere koloniale macht was in de ­optiek van Uche en Akinyoade vooral een schijnvertoning.

“We produceren niet eens ons eigen voedsel”, roept Uche verontwaardigd uit. “Een ­Nederlands bedrijf als Friesland Campina controleert zo’n driekwart van onze melkmarkt. Drie procent van de melk komt uit Nigeria. We importeren alles duur uit Europa. Als Afrikaanse landen moeten we toch in staat zijn ons ­eigen voedsel zelf te produceren?”

Het verwijt van Uche is niet aan Europa ­gericht, maar aan het bestuur van Nigeria zelf. Dat land kampt inmiddels met enorme corruptie, een hoge werkloosheid, criminaliteit waarvan de hele samenleving doortrokken is en ­ jihadistisch terrorisme van Boko Haram. ­Chaos lijkt het land te regeren. In 1973 was de wisselkoers een pond voor twee naira. Nu kost een sterk in waarde gezakt Brits pond maar liefst 472 naira.

Akinyoade: “We zijn een olieproducerend land. Jarenlang, bij hoge olieprijzen, kwam ­onze welvaart daarvandaan. We hoefden er zelf nauwelijks iets voor te doen. Maar we ­exporteren ruwe olie naar Europa, daar wordt die geraffineerd. Vervolgens importeren we weer dure benzine en diesel. Dus verdienen vooral grote oliemaatschappijen er flink geld aan. Dit is nu typisch de structuur van onze Afrikaanse economie. En waar investeren rijke Nigerianen hun geld? Niet in eigen land.”

Het maakt van Nigeria een instabiel land. De twee benadrukken dat zoals de handelsstromen nu lopen géén kwestie is van neokolonialisme. “De veranderingen in Afrika moeten van binnenuit komen”, zegt Akinyoade met nadruk. “We zijn niet het enige continent dat gekolonialiseerd is geweest. Ook Zuid-Amerika en Azië waren koloniën van Europa en die hebben zich wél zelf ontwikkeld. Met het vingertje wijzen naar de vroegere moederlanden en de invloed van Rusland en China is een manier om de eigen verantwoordelijkheid te ontlopen.”

Ook de corruptie en omkoping is hun een doorn in het oog. “Natuurlijk,” zegt Uche, “kwamen steekpenningen ook onder de Britten voor, maar niet zo veel en zo vaak als nu. Ook dit zorgt voor instabiliteit.”

Akinyoade snijdt een ander structureel probleem in zijn land aan: het onderwijs. “Het ­publieke onderwijs richt zich alleen maar op aantallen leerlingen in plaats van kwaliteit. Hoe bouw je dan een land op? En dat is geen probleem uit de koloniale tijd of het gevolg van neokolonialisme.” Miljoenen kinderen in Nigeria kunnen niet eens naar school, leraren worden slecht betaald, scholen verkeren in een deplorabele staat en lesmateriaal is een probleem.

In het zuiden van Nigeria functioneert het onderwijs beter dan in het noorden, zegt ­Akinyoade. “Het zuiden krijgt daardoor meer ­industrie en meer banen, omdat werknemers daar beter geschoold zijn. We hebben ­geschoolde arbeiders nodig om de werkloosheid te bestrijden.”

Ook elektriciteit is een hoofdpijndossier in vrijwel alle Afrikaanse landen, ook in Nigeria. Zonder energie is bedrijvigheid nauwelijks mogelijk. “We hebben volop wind, zon en ­water, maar wat doen we ermee? We exporteren ook nog eens indirect energie naar Frankrijk door de verkoop van uranium voor kerncentrales in Europa”, zegt Akinyoade enigszins cynisch.

Toch zijn beiden gematigd positief over de toekomst van hun land. Waar staat Nigeria honderd jaar na de onafhankelijkheid, in 2060? “Er moeten radicale veranderingen ­komen. Het centralisme in Nigeria zal verdwijnen. We hebben 36 deelstaten en daar moet de macht heen. Elke staat moet zijn eigen snelheid qua ontwikkeling volgen, dan ontstaan er kansen”, filosofeert Akinyoade.

“Het is geen revolutie, maar een evolutie”, vult Uche aan. “We moeten af van het idee dat de oliedollars het land binnen blijven stromen, dat is niet het geval. Het gevolg van dat idee is al jaren dat iedereen achterover leunt. Olie heeft ons in dit ‘shit hole’ gebracht, om Donald Trump maar eens te citeren. We moeten nu zelf voedsel, huizen en kleding gaan maken.” Een goed onderwijssysteem ligt aan de basis daarvan, vindt Akinyoade.

Om de laatste vraag moeten beiden hartelijk lachen. Genieten witte mensen nog steeds privileges in Nigeria? “Alleen als je als blanke meer steekpenningen betaalt dan een zwarte, zo werkt dat hier”, zegt Uche. “Wit zijn helpt niet meer, daar zijn wij Nigerianen veel te trots voor”, vult Akinyoade aan. Dat is in elk geval wel winst van de dekolonisatie. Bij de festiviteiten bij de viering van de onafhankelijkheid zestig jaar geleden speelde de witte Britse prinses nog de hoofdrol. Een dergelijk beeld zou nu niet meer kunnen.