Het oudste, bijna complete manuscript van de Hebreeuwse Bijbel is binnenkort mogelijk het duurste boek ooit

In de 9e of 10e eeuw werd ergens in het Midden-Oosten de Codex Sassoon vervaardigd, een manuscript met alle 24 boeken van de Hebreeuwse Bijbel. De oudste bijna complete versie van de heilige joodse geschriften wordt binnenkort geveild, voor naar schatting 30 tot 47 miljoen euro.

Als het de bovengrens benadert van de schatting van veilinghuis Sotheby’s wordt de Codex Sassoon het duurste boek of historische document ooit. In 2021 werd de eerste druk van de Amerikaanse grondwet geveild voor 40,4 miljoen euro.

Corrigeer je voor inflatie, dan is de Codex Leicester, een verzameling van handgeschreven teksten van Leonardo da Vinci het duurste boek ooit, met een omgerekende waarde van 52,4 miljoen euro. Microsoft-oprichter Bill Gates kocht het in 1994 voor 28,4 miljoen euro.

Volgens Emile Schrijver, algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier en bijzonder hoogleraar van de geschiedenis van het joodse boek, is de cultuurhistorische waarde van de Codex Sassoon enorm: “Manuscripten als deze zijn de reden dat we deze tekst überhaupt nog in deze vorm hebben. En de Hebreeuwse Bijbel vormt de kern van onze westerse samenleving.”

Gebonden vellen perkament

In den beginne was er de mondelinge overlevering. Een paar honderd jaar voor en na Christus werden perkamenten rollen gemaakt met fragmenten van heilige joodse teksten. Daarna kwam er eeuwenlang niets. Maar tegenwoordig gebruiken alle religieuze joden precies dezelfde tekst van alle 24 boeken van de Hebreeuwse Bijbel, ook bekend als de Tenach. De Codex Sassoon speelt een belangrijke rol in de standaardisering daarvan.

Joodse geleerden (Masoreten) in het toenmalige Palestina en Babylonië creëerden in de middeleeuwen de zogenoemde Masoretische tekst. De Masoreten vervaardigden in de loop der tijd complete geschreven versies van álle heilige boeken, met klinkertekens onder de letters - het Hebreeuws kent alleen medeklinkers - en accenttekens erboven.

Die tekst werd vastgelegd in een nieuwe vorm: een stapel gebonden vellen perkament, ofwel een codex die veel beter bewaard blijft dan een rol. De Codex Sassoon is de oudste versie die alle 24 boeken van de Tenach bevat: de Thorah (de vijf boeken van Mozes), Profeten (acht boeken) en Geschriften (elf boeken). Het manuscript is geschreven aan het einde van de 9e of het begin van de 10e eeuw. Er ontbreken wel twaalf van de vierhonderd vellen, waaronder de eerste hoofdstukken van Genesis.

Handjevol vergelijkbare manuscripten

De cultuurhistorische waarde maakt ook de financiële waarde potentieel heel groot. Er zijn maar een paar vergelijkbare manuscripten. De Aleppo Codex is min of meer even oud, maar veel minder compleet. De Leningrad Codex is wel helemaal volledig, maar zo’n honderd jaar minder oud.

Zoals zo vaak in de joodse geschiedenis is het verhaal van de Codex Sassoon er een van de overdracht van cultuur en tradities van generatie op generatie en van omzwervingen. Waar het boek precies is vervaardigd, is onbekend. Sommige deskundigen houden het op Damascus, anderen op een locatie in het huidige Israël.

Zeker is dat het manuscript ergens rond het jaar 1200 in bezit kwam van de synagoge in Makisin, in het huidige Syrië. Rond de 14e eeuw, toen Makisin met de grond gelijk werd gemaakt, verdween het van de radar. De codex raakte eeuwenlang in de vergetelheid, tot hij in 1929 opdook in Frankfurt. De Brits-Joodse verzamelaar David Solomon Sassoon kocht het manuscript voor 350 pond. Sindsdien staat het bekend als de Codex Sassoon.

Sassoons erfgenamen verkochten het manuscript in 1978 aan het pensioenfonds van de Britse spoorwegen. Inmiddels was het bijna duizend keer meer waard. In 1989 werd het voor 3,2 miljoen euro doorverkocht aan een handelaar. De huidige eigenaar is de Zwitserse investeerder Jacqui Safra.

12 kilo boek

“In 1989 is het boek twee dagen in Nederland geweest en heb ik het kunnen zien en aanraken”, zegt Schrijver. “Dat perkament kan veel hebben, het overleeft ons echt wel. Die ervaring was ontroerend. Je wordt geconfronteerd met het handwerk van één geleerde, je ziet de liniëring, de inktspatjes, het wegkrabben van letters als er een foutje is gemaakt.”

Het bijzondere, zegt Schrijver, is dat deze codex minder bijzonder is dan vergelijkbare codices: “Je ziet dat de auteur aan het werk is. Het is niet zo’n luxueus manuscript en heeft allemaal praktische aantekeningen.”

De vellen zijn in de loop van de eeuwen vaak opnieuw ingebonden. De huidige band dateert uit het begin van de 20ste eeuw en is gemaakt van bruin leer. Op de rug staat het getal 1053: het catalogusnummer uit de collectie van Sassoon.

Het is geen boek om op een nachtkastje te leggen. De codex meet dichtgeslagen 30,5 bij 35,5 centimeter en weegt zo’n 12 kilo. Het is zelden tentoongesteld. Voordat het wordt geveild zal de codex een tentoonstellingstournee maken die voert langs Londen, Tel Aviv, Dallas, Los Angeles en New York, waar de veiling plaatsvindt.

Schrijver denkt niet dat er veel verzamelaars voor in de markt zijn: “Ik kan denk ik twee handen vol verzamelaars bedenken die interesse hebben.” Publieke instellingen zoals musea, bibliotheken of staatsinstellingen maken volgens hem minder kans: “Het is moeilijk om in zo’n korte tijd daarvoor de middelen bij elkaar te krijgen. Het liefst zou ik zien dat het manuscript in ieder geval openbaar beschikbaar komt om te bekijken en bestuderen. Maar dat kan ook als het in handen komt van een particuliere verzamelaar met visie.”

Volgens Schrijver hoort de Codex Sassoon zeker thuis in de categorie van de duurste boeken ooit: “Er is niet echt vergelijkingsmateriaal met Hebreeuwse geschriften. Het hoogste bedrag voor een gedrukte Talmoed was bijna 20 miljoen. Dus dan vergelijk je het met algemene manuscripten. Is dit even belangrijk als de Amerikaanse grondwet of de Gutenbergbijbel? Ik denk het wel.”