‘Het is genoeg geweest met de dramaqueens die het debat over migratie bewust vergiftigen’

Voor de Europees commissaris die met migratie volgens Berlijn het ‘giftigste onderwerp’ in haar portefeuille heeft, ziet Ylva Johannson (56) er opvallend monter uit. Ze komt haar kantoor binnen met een hete kop thee, de schoenen gaan uit, een beetje snus onder haar bovenlip – “Niet gezond, maar veel beter dan roken – en ze is klaar voor het interview.

Vandaag spreekt ze de Europese asielministers over haar Migratiepact, dat vorig jaar september werd gepresenteerd als de ultieme poging om een eind te maken aan vier jaar van vijandig en vruchteloos debat over migratie. Maar eerst nog even over die snus, de pruimtabak die alleen in Johanssons thuisland Zweden verkocht mag worden. “Als de EU dat verboden had, was Zweden nooit lid van de EU geworden.”

Heeft de Duitse EU-ambassadeur gelijk als hij migratie de ‘giftigste kwestie’ van de EU noemt?

“Nee. Door dat te roepen, stelt hij de zaken onnodig op scherp. Migratie is er altijd geweest en zal er altijd zijn. In 2019 verstrekten de EU-landen 3 miljoen verblijfsvergunningen. Maar in één opzicht heeft de ambassadeur wel gelijk: het migratiedebat is vergiftigd. We hebben de afgelopen jaren genoeg dramaqueens en dramakings gezien die bewust het debat over migratie vergiftigen. En dat houdt een groot risico in.”

Wie zijn die dramakings en -queens?

“Politieke leiders in de EU en daarbuiten. Ik noem geen namen, maar het zijn die politici die migratie neerzetten als een bedreiging. Terwijl migratie iets normaals is, dat we moeten managen. Daarom hecht ik zoveel waarde aan feiten en getallen. Mijn doel is een nuchter debat over migratie.”

Uw migratievoorstel zou de impasse in de EU doorbreken. Vijf maanden later liggen de politieke loopgraven er exact hetzelfde bij.

“Ik ben niet zo negatief. Kijk waar we vandaan komen, een totaal vastgelopen en verpest debat. Daarbij zijn er sinds september nul fysieke ontmoetingen van de asielbewindslieden geweest, door corona. Nul! En een doorbraak bij dit soort complexe en politiek zeer gevoelige kwesties vergt nu eenmaal fysieke vergaderingen.

“Ik verwacht niet dat de lidstaten nu opeens zeggen: hallo, we zijn bereid onze loopgraaf te verlaten. Maar niemand heeft ons voorstel afgeschoten. Ik zal de ministers vandaag voorhouden: ik weet wat u niet wil, maar leg dan ook op tafel wat u wel wil. De tijd van louter ‘nee’ roepen is voorbij. Ik heb goede hoop dat die doorbraak er de komende zes maanden komt. Het Portugese EU-voorzitterschap pakt de zaak heel pragmatisch aan.”

Is het niet gewoon wachten op de volgende crisis voordat landen bereid zijn tot een deal? Zoals in 2016 met Turkije?

“Ik denk van niet. Lidstaten begrijpen steeds beter dat we migratie niet kunnen managen zonder samenwerking met de landen waar de migranten vandaan komen. De coronapandemie en de economische gevolgen drukken ons nog meer met de neus op dit feit. Als wij van Tunesië vragen dat ze de mensensmokkelaars aanpakken en hun mensen terugnemen, dan hebben ze hulp van ons nodig in de strijd tegen de pandemie en voor hun economisch herstel.”

Voorziet u een nieuwe migratiegolf door de wereldwijde economische malaise als gevolg van corona?

“Er zijn vele redenen waarom mensen naar Europa komen, niet alleen armoede en werkloosheid.”

U zegt zelf steeds: 85 procent van de migranten die naar Europa reizen, kwam de laatste jaren niet in aanmerking voor een verblijfsstatus en is geen vluchteling.

“De coronapandemie zal onmiskenbaar invloed hebben op de migratie. Maar het is beheersbaar, juist omdat de meesten geen vluchteling zijn. Die moeten worden teruggestuurd, terug naar huis. Als de EU op dat terrein de afgelopen jaren al niet gefaald heeft, dan is er op zijn minst ruimte voor grote verbetering. Daar werk ik hard aan.”

De oproep voor een effectief terugkeerbeleid klinkt langzamerhand als een loze belofte.

“Er is inderdaad niet veel gedaan. Als ik kijk hoe landen aan terugkeer werken, pffff… In veel lidstaten is er eerst de procedure om asiel aan te vragen. Als de migrant die niet krijgt, volgt een soort limbo, soms van jaren. Pas dan start de procedure voor terugkeer, inclusief mogelijkheden om in beroep te gaan. Tegen de tijd dat de negatieve beslissing definitief is, zijn de meeste migranten verdwenen of geïntegreerd in de plaats waar ze verblijven. Daarom stelt de Commissie voor het asiel- en terugkeerbesluit tegelijk te nemen.

“Weet u hoeveel lidstaten contact opnemen met de landen van herkomst? Wel, dat zijn er veel minder dan je zou verwachten. Volgende maand komt er een rapport over de mate waarin landen samenwerken bij het terugnemen van hun mensen. Dat wordt een maatstaf voor het verkrijgen van visa om naar de EU te kunnen reizen. Het doel is: meer voor meer, minder voor minder. Niet alleen bij visa, maar voor alle vormen van EU-hulp en samenwerking.”

Waar blijft het Commissie-voorstel voor legale migratie? Afrikaanse landen lijken dan meer bereid illegalen terug te nemen.

“Dat komt dit jaar. Europa heeft migranten nodig, want Europa vergrijst. Niet alleen hogeropgeleiden, maar ook lagergeschoolden. Ik bezocht onlangs een door de EU gesubsidieerd project in Marokko waar een Belgisch bedrijf werklozen opleidt tot ICT-experts. Een deel komt in België werken, de rest blijft in Marokko om een braindrain tegen te gaan.”

Hoeveel arbeidsmigranten zou de EU jaarlijks moeten opnemen?

“Dat is aan de lidstaten. Maar om u een idee te geven: in 2019 gingen er 1,1 miljoen mensen van buiten de EU in Europa aan de slag. Dat aantal moet substantieel omhoog, de demografische ontwikkelingen dwingen daartoe. In de zorg ontstaan grote personeelstekorten en juist een vergrijzende samenleving kan dat niet accepteren. De EU verliest haar aantrekkelijkheid voor hoogopgeleiden. Racisme en het vergiftigde debat over migratie maken dat die mensen kiezen voor andere landen. Vandaar mijn pleidooi voor een nuchter migratiedebat, ook om economische redenen.”

Media berichten over de Griekse kustwacht die migranten in gammele bootjes terug naar Turkije duwt. Frontex, het EU-agentschap voor de buitengrenzen, zou betrokken zijn bij die pushbacks. Klopt dat?

“Er zijn zoveel rapporten van zoveel betrouwbare bronnen over pushbacks dat de Commissie onafhankelijk toezicht in haar migratievoorstel heeft opgenomen. Plus verplicht onderzoek naar alle incidenten. Dat Frontex zelf mogelijk betrokken is, vind ik ronduit schokkend. Toen ik dat bericht kreeg op een vrijdagavond, heb ik meteen met Frontex-directeur Leggeri gebeld. Er is spoedoverleg geweest, er zijn onderzoeken gestart waarbij nog niet alle vragen zijn beantwoord.

“Frontex heeft een serieus managementprobleem. En dat kan niet, want Frontex is zo’n belangrijk agentschap. De verwachtingen zijn zo hoog, de organisatie wordt enorm uitgebreid om de Europese buitengrenzen beter te bewaken, om migranten te laten terugkeren. Dat kan alleen als Frontex een robuust agentschap is, verankerd in goede procedures en principes. Daarover mag geen twijfel bestaan. Geen enkel EU-agentschap mag deelnemen aan pushbacks.”

Frontex lijkt onwillig: vorig jaar zou het veertig toezichthouders op de mensenrechten aannemen, er is er nog niet één. Rapporten over misstanden worden meteen als ‘vertrouwelijk’ bestempeld, waardoor alles binnenskamers blijft. De Europese antifraudedienst OLAF is onlangs een onderzoek begonnen. Europarlementariërs willen dat Leggeri opstapt. Heeft u nog vertrouwen in hem?

“Tot nog toe wel, maar ik ben denk ik ook duidelijk geweest: ik maak me grote zorgen. Frontex moet vertrouwd worden door mij, door de lidstaten, door de burgers, door derde landen. Leggeri heeft nog heel wat vragen te beantwoorden.”

U bent een sociaaldemocraat…

“Ja!”

Een linkse zelfs. Voelt u zich niet ongemakkelijk bij het EU-migratieverhaal van afhouden, grenzen beschermen en terugsturen?

“Totaal niet! Om het recht op asiel te beschermen, moeten we duidelijk zijn voor degenen die dat recht niet hebben. Zij die niet eens een asielverzoek indienen of van wie het is afgewezen, moeten terug. Ik raak als sociaaldemocraat redelijk gefrustreerd als mensen dat onderscheid niet maken. Als we dat niet doen, zegt de burger: dan komt er niemand meer in.”