Het corona-rapport van Ursula von der Leyen: ‘Ze wil Europeaan zijn maar denkt nog steeds als een Duitser’

“De ultieme lakmoestest voor Ursula von der Leyen”, zegt een EU-ambassadeur. “Voor de hele Europese Commissie!”, doet een tweede er een schep bovenop. “Heel Europa kijkt toe. Er is geen tweede kans”, stelt nummer drie. Kortom, aan verwachtingen geen gebrek in Brussel over de moeder aller meerjarenbegrotingen (inclusief coronaherstelfonds) die Von der Leyen woensdag presenteert.

Het gebeurt niet vaak, maar dit keer delen Commissieambtenaren de mening van de ambassadeurs uit de lidstaten. “Alle ogen zijn op ons gericht, dat weten we”, zegt een van hen. Dat de presentatie van de plannen twee keer werd verzet, tekent de spanning. Von der Leyen hing afgelopen weken constant aan de telefoon met de meest betrokken regeringsleiders, Europarlementariërs en collega-commissarissen. “Dit is ons moment”, zegt een hooggeplaatste ambtenaar. Of niet.

Het gaat allereerst om grote bedragen. De EU-meerjarenbegroting (2021-2027) is al snel goed voor 1.000 miljard euro. Daarbovenop komt het langverwachte herstelfonds, waarop van verschillende kanten al een voorschot is genomen: 500 miljard euro (Merkel/Macron); 1.500 miljard (Sánchez/Conte); 2.000 miljard (Europees Parlement). De wens van de parlementariërs komt neer op 4.300 euro per Europese burger. De lat ligt dus hoog voor de Commissie.

Maar het oordeel dat woensdag wordt geveld, gaat verder dan een weging of het totaalbedrag overtuigend is. De Commissie moet bewijzen dat ze überhaupt in staat is de coronacrisis – de grootste uit de geschiedenis van de EU, volgens Merkel – te managen. “De financiële plannen zijn het hart van de strategie, maar de strategie is breder”, zegt een diplomaat. “We praten over de toekomst van de EU, over het voortbestaan van de euro. Kan de Commissie het verschil maken?” Of zoals Von der Leyen zelf niet moe wordt te herhalen: nu moet de EU haar bestaansrecht bewijzen.

Meteoriet

Arme Ursula. Toen de Duitse politica op 1 december vorig jaar de voorzittershamer van Jean-Claude Juncker overnam, stond haar een heel andere start voor ogen. Alles zou groen worden (Green Deal) en digitaal (Europe fit for Digital Age), de crisisjaren (eurocrisis, Griekse crisis, migratiecrisis) lagen achter ons. De economie groeide en bloeide, de gevraagde 1.000 miljard investeringen voor de Green Deal waren niet eens zo controversieel.

Corona veranderde alles. Het op zich minuscule virus (eenduizendste van de gemiddelde dikte van een haar) trof de wereld volgens commissaris Valdis Dombrovskis (Economie) als ‘een meteoriet’ en sloeg een ongekende ‘krater’ in de Europese economie: de recessie wordt geschat op zo’n 10 procent krimp. De eerste wereldwijde lockdown ooit bracht Von der Leyen door (afgezien van één weekendbezoek aan haar gezin in Duitsland) in het Berlaymontgebouw, het Brusselse hoofdkwartier van de Commissie. Overdag eindeloze videovergaderingen, ’s avonds laat verkaste ze naar het speciaal voor haar ingerichte bescheiden appartement (20 vierkante meter) op de dertiende verdieping. Dat ze daar zou gaan wonen, had ze bij haar aantreden al bekend gemaakt. In ruil voor dit privégebruik van kantoorruimte ziet ze af van haar woontoeslag van 1.500 euro per maand.

Wie de speciale ‘coronatijdlijn’ met besluiten van de Europese Commissie volgt, raakt al snel overdonderd. En het spoor bijster. De eerste paar weken (eind januari tot eind februari) kijkt de Commissie nog toe. Het is de tijd dat iedereen verwonderd en licht bevreesd de ontwikkelingen in China volgt. Von der Leyen (zelf arts) is bezorgd, wil eigenlijk actie ondernemen maar haar staf wijst erop dat zorg een nationale bevoegdheid is. “Niet mee bemoeien”, luidt het advies. Europa viert onbekommerd carnaval, skiet, bezoekt concerten en sportevenementen.

Omslag

De tweede helft van februari komt de omslag in het Berlaymont, de Commissie besluit het Corona Response Team op te richten. Aan de basis van deze beslissing liggen steeds indringender waarschuwingen van het European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) over de supersnelle verspreiding van het virus. Bij de lancering van het team (de vijf meest betrokken commissarissen) op maandag 2 maart wijst Von der Leyen op de diepte en grootte van de naderende pandemie: die treft de zorg (doden, apparatuur, medicijnen, vaccin), de mobiliteit (vervoer goederen, mensen, grenscontroles) en de economie (recessie).

Hoewel later de kritiek op Von der Leyen losbarst dat ze te laat in actie kwam, is de persconferentie op 2 maart bij de lancering van het Response Team veelzeggend. De eerste paar vragen van journalisten hebben betrekking op corona maar al snel gaat het over het conflict met Turkije, waar president Erdogan dreigt honderdduizenden migranten naar Europa door te laten. “Wij liepen zeker niet achter op de rest”, concludeert een Commissieambtenaar. Een diplomaat: “Laten we eerlijk zijn: corona heeft ons allemaal overvallen.”

Vanaf die eerste maandag in maart zit Von der Leyen er in elk geval bovenop. Het aantal videoboodschappen, persconferenties en andere optredens van haar dat volgt, is indrukwekkend. Wat ook weer op ergernis stuit. “Haar vlogs verspreiden zich sneller dan het virus”, merkt een geïrriteerde ambassadeur op. Een diplomaat vergelijkt Von der Leyen met de fameuze Noord-Koraanse nieuwslezeres Ri Chun-Lee, die elke dag opnieuw met ongeëvenaard enthousiasme het volk tot dankbaarheid opriep voor de nieuwste glorieuze besluiten van het opperste gezag.

Fixer

‘Hyperactief’, is het woord dat het vaakst valt over Von der Leyen. “Ze wil de fixer zijn, degene die aan het stuur zit”, beaamt een Commissieambtenaar. Diplomaten menen dat er “geen regie” in zat. “Clichés genoeg over ‘solidariteit’ en ‘verenigd’, maar wat was haar boodschap?”

Aan kwantiteit in elk geval geen gebrek qua coronabesluiten. De eerste groep betreft een lange reeks adviezen, richtlijnen, stappenplannen en andere aanbevelingen over zaken waarvoor de Commissie geen directe bevoegdheid heeft. Het gaat om oproepen grenscontroles gecoördineerd in te voeren en weer op te heffen. Over vrije rijstroken voor vrachtwagens, over onbelemmerd grensverkeer voor medische en andere essentiële beroepen, over het erkennen van elkaars (medische) diploma’s en het vergemakkelijken van het transport van coronapatiënten naar een ander land.

Er is een stappenplan om nog iets van de zomervakantie te redden. Er zijn aanbevelingen voor het gebruik en de kwaliteit van mondmaskers, handschoenen en ander medisch materiaal. Hoe te voorkomen dat buitenlandse investeerders veelbelovende biotechbedrijven opkopen. Voor de rechten van vliegtuigpassagiers. En er is een met tromgeroffel door de Commissie aangekondigd initiatief om gezamenlijk mondmaskers, handschoenen en beademingsapparatuur in kopen, dat zou de prijzen drukken: eendracht maakt ook marktmacht.

Te veel of te weinig

Hoewel steeds bedoeld voor de lidstaten, zijn niet alle ambassadeurs en diplomaten te spreken over deze planlawine. “Nutteloos, complete tijdverspilling”, zegt een van hen. Waar bleef de solidariteit van de lidstaten waar Italië om smeekte? Een tweede noemt het “voer voor de vlogjes” van Von der Leyen. “Er bestaat duidelijk een gat tussen verwachting en resultaat”, constateert een derde ambassadeur droogjes.

Er zijn echter ook diplomaten die het voor Von der Leyen opnemen. Ze wijzen erop dat de Commissievoorzitter met eindeloze telefoongesprekken heeft geprobeerd de grenscontroles tegen te houden. Vergeefs, Oostenrijk gooide als eerste de grensdeuren in het slot en toen volgde de rest als een serie vallende dominostenen.

Een betrokken Commissieambtenaar vindt dat rijke noordelijke lidstaten makkelijk praten hebben. “Zij beschikken over goede wetenschappelijke instituten als het Robert Koch-Institut, die met gedegen adviezen komen. Maar dat geldt lang niet voor alle EU-landen, die zijn juist gebaat bij onze richtlijnen.” Ineffectief zijn acties van de Commissie evenmin, zegt de ambtenaar: een paar dagen na de chaotische herinvoering van de grenscontroles omarmden de lidstaten het Commissievoorstel voor controlevrije rijbanen voor vrachtwagens.

Pijnlijk voor de Commissie is het floppen van de gezamenlijke inkoopacties voor medisch materieel. Door ‘de jungle van de zorgmarkt’, onervarenheid hoe daar te opereren, trage lidstaten en acties op eigen houtje door lidstaten, is er voor zover de Commissie weet nog geen masker of handschoen via deze EU-inkoop geleverd. “Mondmaskers met een EU-logo zouden een groot succes zijn geweest. Nu waren we aangewezen op China, Albanië en Rusland”, zegt een Italiaanse diplomaat.

“De kritiek is altijd hetzelfde”, concludeert een ambassadeur. “De Commissie is te laat of te snel, doet te weinig of te veel: ze is altijd de kop van Jut.”

Unisono

Opmerkelijk unisono en positief is het oordeel over de acties waarvoor de Commissie wel macht heeft: op economisch en financieel terrein. Met de ‘snelheid van het licht’ klopte de Commissie tientallen miljarden ‘slapende’ euro’s uit de begroting om de coronamisère in de lidstaten te bestrijden. In een vloek en een zucht werden de geheiligde Europese begrotingsregels en die voor staatssteun tijdelijk buiten werking gesteld. Er kwamen voorstellen om ‘spookvluchten’ (lege vliegtuigen die louter vliegen om hun landingsrechten te behouden) te voorkomen, de eisen voor bankenbuffers werden versoepeld en de Commissie regelde 100 miljard euro om nationale werkloosheidsregelingen bij te spijkeren.

“Zeer adequaat”, zegt een ambassadeur. “Een thuiswedstrijd voor de Commissie”, zegt een ander. “De lessen uit de eurocrisis – toen de EU echt te laat reageerde – zijn duidelijk getrokken.” Dat de lidstaten met ongekende snelheid deze maatregelen goedkeurden, toont dat Brussel hier effectief opereerde.

Dat wil niet zeggen dat de kritiek is verstomd. De versoepeling van de staatssteunregels leidt ertoe dat de rijkste EU-landen het vaakst en meest hun bedrijven kunnen ondersteunen. Bijna de helft van de toegekende 2.100 miljard aan nationale hulp komt ten goede aan Duitse bedrijven. De commissarissen Vestager (Concurrentie) en Gentiloni (Economie) klaagden er publiekelijk over. In het vrijwel dagelijkse overleg tussen de ambassadeurs lezen de ‘zuidelijken’ de ‘noordelijken’ de les hierover.

Chantage

“De kritiek is terecht, maar wat Italië en Spanje ons naar het hoofd slingeren is pure chantage”, zegt een noordelijke ambassadeur. “Contraproductief gedram.” Een zuidelijke ambassadeur erkent dat zonder versoepeling van de staatssteunregels het economische drama alleen maar groter wordt. “Dan sterven we allemaal op het altaar van de eerlijke concurrentie.”

De remedie is een groot en ambitieus herstelfonds, zeggen Vestager, Gentiloni en de zuidelijke landen. Waarmee de verwachtingen over wat de Commissie woensdag moet leveren, nog iets verder worden opgeschroefd. Temeer omdat het nieuwe fonds vanaf de zomer al moet beginnen met uitkeren.

De Nederlandse, Oostenrijkse, Zweedse en Deense premiers losten afgelopen zaterdag een schot voor boeg over het Brusselse herstelplan: geen giften, mondjesmaat leningen en vooral schuiven met geld binnen de bestaande begrotingsmarges. Een noordelijke ambassadeur betitelt alle bedragen boven de 1.000 miljard euro als “prettig wensdenken”. Tenzij je hetgeen afgelopen maanden al in gang is gezet, nogmaals op de lijst plaatst. “Maar dan tel appels, peren en doperwtjes bij elkaar op.”

Zuidelijke diplomaten verwijten Von der Leyen te veel naar de noordelijke lidstaten te luisteren. “Ze gaat op de stoel van EU-president Michel zitten. Die moet de deal maken tussen de leiders, Von der Leyen moet ambitie tonen. Anders is ze politiek dood. En met haar de rest van de Commissie.” Een ambassadeur voegt toe: “Ze wil Europeaan zijn maar denkt nog steeds als een Duitser.”