AnalyseGevangenenruil
Herleven oude tijden met Amerikaans-Russische gevangenenruil?
Het roept herinneringen aan de Koude Oorlog – de gesprekken tussen de Verenigde Staten en Rusland over een gevangenenruil. Maar de omstandigheden zijn anders. En een ruil staat op gespannen voet met het beleid om Moskou te isoleren vanwege Oekraïne.
Het was niet de oorlog in Oekraïne die vrijdag centraal stond in het eerste telefoongesprek dat Antony Blinken en Sergey Lavrov sinds de Russische inval met elkaar voerden. In een ‘openhartig’ gesprek van 25 minuten spraken de twee ministers van Buitenlandse Zaken, zoals vooraf was afgesproken, vooral over een mogelijke gevangenenruil.
Rusland houdt twee Amerikanen, de basketbalster en tweevoudig winnaar van Olympisch goud Brittney Griner en de ex-marinier Paul Whelan, gevangen, en in de Verenigde Staten zit de Russische wapenhandelaar Viktor Bout vast. Volgens Blinken had hij zijn Russische collega Lavrov tijdens het gesprek een voorstel gedaan waar die niet omheen zou kunnen. Rusland zou echter met een tegenvoorstel zijn gekomen, om behalve Bout ook de in Duitsland wegens moord veroordeelde Vadim Krasikov bij de ruil te betrekken.
Aan het korte gesprek vrijdag ging een lange voorbereiding vooraf. Volgens Lavrov hadden de presidenten Joe Biden en Vladimir Poetin in hun laatste rechtstreekse gesprek in Genève in 2021 al afgesproken dat over een gevangenenruil zou moeten worden onderhandeld. Griner was toen nog niet opgepakt in Moskou, maar de recente arrestatie van deze populaire basketbalster van wereldklasse heeft de urgentie van de onderhandelingen – zeker voor het Witte Huis – alleen maar vergroot.
Internationale wapenhandelaar
Brittney Griner werd op 17 februari aangehouden op het vliegveld van Moskou. Ze was in het bezit van cannabisolie en staat nu in Rusland terecht. Haar hangt een straf van maximaal 10 jaar boven het hoofd. Ex-marinier en beveiligingsadviseur Paul Whelan werd in 2020 al tot 16 jaar veroordeeld wegens spionage.
Viktor Bout wordt beschouwd als de ‘hoofdprijs’ in de onderhandelingen. Bout is een internationale wapenhandelaar die kennelijk sterke banden heeft met de Russische machthebbers. Hij werd in 2008 gearresteerd in Thailand, en zit nu in de Verenigde Staten een gevangenisstraf uit van 25 jaar.
Door nu ook Vadim Krasikov bij de onderhandelingen te betrekken, torpederen de Russen volgens Amerika de kans op een gevangenenruil. Krasikov schoot in 2019 in Berlijn de in Rusland gezochte Tsjetsjeen Zelinkhan Khankoshvili dood. Een Duitse rechtbank veroordeelde Krasikov – voormalig officier in het Russische leger – tot levenslang.
De VS zien weinig in het voorstel. Persbureau Reuters citeert Adrienne Watson, woordvoerder van de Amerikaanse nationale veiligheidsraad NSC daarover: ‘Twee onschuldige Amerikanen ruilen tegen een veroordeelde moordenaar, die bovendien in een derde land wordt vastgehouden, is geen serieus tegenbod.’ Volgens Watson probeert Rusland zo onder de eventuele deal uit te komen.
Creditcardfraude
Nieuwszender CNN meldde dit weekend dat Rusland in ruil voor Griner en Whelan in elk geval twee Russen in Amerikaanse gevangenschap zou verlangen. Naast Bout zou het in plaats van Krasikov ook kunnen gaan om Roman Seleznev, een Russische hacker die in de VS een straf van 27 jaar uitzit wegens creditcardfraude.
Lavrov zei vrijdag na afloop van het gesprek met Blinken dat een gevangenenruil ‘professioneel en via stille diplomatie’ moet worden afgehandeld, niet ‘door speculaties rond te strooien in het openbaar’. Blinken wilde niet zeggen of het gesprek averechts heeft gewerkt, en een ruil nu minder waarschijnlijk is geworden.
Russische piloot
Stille diplomatie was in april dit jaar nog wel succesvol bij een andere gevangenenruil. De regering-Biden ruilde toen Konstantin Yaroshenko, een Russische piloot die in de VS vanwege drugshandel was veroordeeld, in voor Trevor Reed, een andere Amerikaanse marinier in een Russische cel.
De Verenigde Staten en Rusland delen bovendien een lange geschiedenis van gevangenenruil die teruggaat tot de dagen van de Koude Oorlog. Die geschiedenis begon in februari 1962 toen Washington de KGB-spion Rudolf Abel ruilde voor de Amerikaanse piloot Gary Powers, die met zijn U-2-spionagevliegtuig boven de toenmalige Sovjet-Unie was neergeschoten.
De locatie van die ruil, de Glienickebrug op de grens van Oost- en West-Berlijn, werd beroemd en sindsdien nog diverse keren voor een gevangenenruil gebruikt. In 1985 werden er 24 mensen tegelijk uitgewisseld. De brug werd in 2015 vereeuwigd door Steven Spielberg in zijn film The Bridge of Spies. De VS en Rusland bleven ook na het einde van Koude Oorlog nog gevangenen ruilen, zoals 14 spionnen in Wenen, in 2010.
De mogelijke ruil van Griner en Whelan tegen Bout leidt in de VS intussen tot politiek debat. Tegenstanders menen dat zo’n gevangenenruil de rechtsgang ondermijnt. Ook kan het vijandige partijen aanmoedigen Amerikanen in te zetten als ruilmiddel, en het beeld bevestigen dat de VS op politieke gronden strafzaken tegen buitenlanders beginnen. Volgens voorstanders levert het de VS niets op om lieden zoals Bout achter de tralies te hebben, en moeten de VS juist alles op alles zetten om Griner en Whelan vrij te krijgen.
Sommige analisten waarschuwen dat een gevangenenruil internationaal slecht kan vallen. Hoe graag het Witte Huis ook wil laten zien dat het opkomt voor Amerikaanse burgers in Russische cellen, het moet ervoor waken het eigen Oekraïnebeleid te doorkruisen. Washington kan moeilijk de bondgenoten oproepen Moskou diplomatiek en economisch te isoleren, en tegelijk zelf wel toenadering zoeken. Volgens oud-diplomaat Ian Kelly is een ruil ‘contraproductief voor ons bredere beleid om Rusland te isoleren’.
Brittney Griner
Brittney Griner (31) is een van de bekendste Amerikaanse basketballers. De 2,06 meter lange speelster van Phoenix Mercury was als tiener al een fenomeen op YouTube omdat ze zo goed kon dunken. Ze was jarenlang een van de beste speelsters in de vrouwencompetitie WNBA en won tweemaal Olympisch goud. Ze is ook een lhbti-icoon omdat ze openlijk uitkomt voor haar lesbische geaardheid. In februari 2022 vertrok ze zoals elk jaar naar Rusland om er een aantal wedstrijden te spelen voor UMMC Ekaterinburg. Ze werd op het vliegveld van Moskou gearresteerd met capsules cannabisolie in haar bagage. Griner, die zegt de olie als pijnmedicatie per ongeluk te hebben ingepakt, staat nu terecht en kan 10 jaar cel krijgen.
Paul Whelan
De in Rusland vastgehouden ‘veiligheidsadviseur’ Paul Whelan (1970) is een Canadees met ook de Amerikaanse, Britse en Ierse nationaliteit. Na een oneervol ontslag uit het US Marine Corps begon hij een loopbaan als agent en vanaf 2010 als freelance beveiligingsadviseur. In dienst van een Amerikaans bedrijf in auto-onderdelen reisde hij meermalen naar Rusland. In december 2018 werd hij door de binnenlandse veiligheidsdienst FSB wegens spionage gearresteerd in een Moskous hotel. In juni 2020 werd hij tot 16 jaar cel veroordeeld, met de mogelijkheid van werkkamp. Whelan houdt vol onschuldig te zijn. Hij zou zijn gearresteerd om uitgeruild te worden met een gevangen Rus in de VS, zoals Viktor Bout.
Vadim Krasikov
Een fiets, een pruik en een Glock 26-pistool gebruikte Vadim Krasikov in augustus 2019 voor de moord op de Tsjetsjeense strijder Zelimkhan Khangoshvili in een park in Berlijn. Krasikov (56), ex-kolonel in de Russische geheime dienst FSB, schoot Khangoshvili, een Georgiër van Tsjetsjeense komaf die door Moskou als terrorist werd beschouwd, dood vanaf de fiets toen deze terugkeerde uit de moskee. Hoewel Krasikov zijn fiets, pruik en Glock direct in de Spree dumpte werd hij al snel opgepakt. Onderzoekssite Bellingcat achterhaalde zijn ware identiteit (hij hanteerde de alias Vadim Sokolov) en verleden bij de FSB, inclusief nog een fietsmoord op een Moskouse zakenman. Een Duitse rechtbank veroordeelde Krasikov tot levenslang.
Roman Seleznev
Minstens 169 miljoen dollar zou hij hebben ontvreemd via fraude met creditcardgegevens, de in de Verenigde Staten gedetineerde Russische hacker Roman Seleznev, beter bekend als Track2. De in 1984 geboren Seleznev, zoon van een Russisch parlementslid, was jarenlang actief in digitale fraude. In 2014 werd hij tijdens een vakantie in de Maldiven gearresteerd en uitgeleverd aan de VS, hoewel de Maldiven en de VS geen uitleveringsverdrag hebben. Twee jaar later werd Seleznev tot 27 jaar cel veroordeeld. In een andere zaak kreeg hij nog eens 14 jaar. Naar verluidt zou een Russische FSB-agent een rol hebben gespeeld bij zijn arrestatie, die door Rusland wordt bestempeld als kidnapping.
Viktor Bout
‘Handelaar van de dood’ is zijn bijnaam. Wapenhandelaar Viktor Bout (55), voormalig officier in het Russische leger, verkocht wapens aan iedereen die maar wilde betalen. Zijn carrière begon met de val van de Sovjet-Unie. Als ex-militair had hij connecties en toegang tot het hele Russische wapenarsenaal. Hij leverde aan de Taliban en rebellenbewegingen in Liberia, Angola en de Filipijnen. In 2008 werd Bout hij door Amerikaanse agenten in Thailand in de val gelokt. Drie jaar later kreeg hij 25 jaar cel voor ‘samenzwering tot het doden van Amerikaanse burgers’ en verkoop van wapens aan de Colombiaanse FARC. Die straf wordt door Rusland afgedaan als onzin. Moskou wil Bout terug, mogelijk vanwege zijn nauwe banden met het Kremlin.
