Handelsrelatie tussen China en Rusland is vat vol tegenstrijdigheden

China kan in Rusland in het gat springen dat is ontstaan door de westerse sancties, maar doet het dat ook? De handelsrelatie tussen de landen is een vat vol tegenstrijdigheden geworden. ‘Voor China is het het beste dat Poetin wint, maar niet te veel.’

Grote Chinese staatsraffinaderijen zijn gestopt met het aankopen van ruwe olie uit Rusland, uit angst de westerse sancties te overtreden. En grote Chinese staatsbanken weigeren om Russische energiedeals te financieren, omdat ze te veel risico’s zien. Maar achter de schermen kapen Chinese staatsbedrijven wel goedkope Russische voorraden lng en olie weg, nu niemand anders die wil. Dat doen ze discreet, via Russische frontbedrijven en onder de vlag van langetermijncontracten.

Wie de economische samenwerking tussen Rusland en China – razend actueel sinds de invasie in Oekraïne en de westerse sancties – bestudeert, stuit op een hoop tegenstrijdigheden. Dat komt doordat China weigert de sancties te aanvaarden, maar tegelijk als de dood is om als overtreder ervan te worden aangezien. Afhankelijk van westerse technologie en import als het is, wil Peking geen secundaire sancties riskeren. Dus zegt China Rusland te steunen, maar doet dat in de praktijk uiterst voorzichtig.

Wat China doet, is een ‘derde weg’ zoeken, laverend tussen samenwerking met Rusland en behoud van zijn economische banden met het Westen. “Ik noem het de onmogelijke drie-eenheid”, zegt Alicia García-Herrero, hoofdeconoom voor Azië-Pacific bij de Franse investeringsbank Natixis. “China moet een dunne lijn bewandelen tussen het steunen van Rusland, het voorkomen van slechte relaties met het Westen en het vermijden van sancties.”

En dus biedt China zijn ‘partner zonder grenzen’ Rusland een helpende hand, maar alleen zolang dat China zelf niet schaadt. “Voor China is het beste scenario dat Poetin wint, maar niet te veel”, aldus García-Herrero. “Poetin wint een beetje territorium, hij is blij, maar de sancties blijven in stand en hij wordt compleet afhankelijk van China. Maar Rusland moet ook weer geen totale paria worden, zoals Noord-Korea of Iran. Want dan moet China Rusland geld toestoppen.”

Hoe kan China Rusland economisch steunen zonder het Westen tegen zich in het harnas te jagen? En profiteert Rusland daarvan, of vooral China zelf?

Afzetmarkt: ‘De handel tussen China en Rusland zal zeker toenemen’

Toen Rusland eind februari een golf westerse sancties over zich heen kreeg, zetten veel Chinese handelaren hun samenwerking met Russische afnemers ijlings stop. Peking zei weliswaar de sancties niet te erkennen, en veel Chinese exportproducten vielen er niet eens onder, maar de Russische economie belandde in zo’n roetsjbaan dat Chinese zakenlui zich liever even aan de kant opstelden.

“Aanvankelijk wilde niemand nog iets verkopen aan Rusland”, zegt Shen Muhui, voorzitter van een kamer van koophandel voor Chinese exporteurs naar Rusland. Handel in dollars en euro’s was lastig, door de uitsluiting van Russische banken van het internationale betalingssysteem Swift, en de roebel was in vrije val. “Door de devaluatie van de roebel waren Chinese handelaren bang om hun goederen te verkopen. Ze riskeerden minder geld over te houden dan hun productiekosten.”

Anderhalve maand later is de schok van de eerste sancties verwerkt en is de export naar Rusland hervat. Volgens nieuwe cijfers is de exportdaling in maart (tegenover een jaar eerder) beperkt gebleven tot 7,6 procent. De roebel is grotendeels gestut, maar vooral: er zijn alternatieve betalingssystemen opgezet. Veel Russische bedrijven openden rekeningen bij Chinese banken, waardoor ze rechtstreeks – zonder tussenkomst van het internationale betaalsysteem Swift – in de Chinese munteenheid renminbi kunnen betalen. Ook Russische banken bieden nu renminbi-rekeningen aan.

“Als Russen bestellingen plaatsen in China, vragen we renminbi te gebruiken en rekenen we af in de koers van de dag”, aldus Shen. Hij ziet vooral positieve gevolgen voor zijn leden: exporteurs van elektronica, kledij en speelgoed, die niet onder de sancties vallen. “De handel tussen China en Rusland zal zeker toenemen, nu veel Europese en Amerikaanse landen zich uit de Russische markt terugtrekken. Ik moedig Chinese bedrijven aan om het gat te vullen en in Rusland te investeren.”

De heropleving van de export van Chinese consumentengoederen naar Rusland is goed nieuws voor Chinese producenten en Russische consumenten, die minder hoeven te vrezen voor lege winkelrekken. Maar het effect is beperkt. Rusland is voor China slechts een kleine afzetmarkt (2 procent van de export). Omgekeerd is China een cruciaal aanvoerland voor Rusland. Maar de belangrijkste handelswaar uit China – hoogwaardige technologie – valt onder de sancties.

Renminbi: de rol van de Chinese munt wordt ‘beperkt vergroot’

Rusland en China delen hun afkeer van de dollar als dominante wereldmunt. Sinds 2014, na de Russische inval in de Krim en daaropvolgende sancties, proberen de twee landen daarom steeds meer de roebel en renminbi te promoten. Vorig jaar verliep 28 procent van de Chinese export naar Rusland in renminbi (2 procent in 2013). Rusland verhoogde zijn buitenlandse reserves in renminbi van 0,1 procent in 2017 naar 14,2 procent dit jaar. De dollar zakte van 46,3 naar 16,4 procent.

Met Rusland grotendeels afgesneden van dollars en euro’s, en de roebel fel verzwakt, krijgt de renminbi nu een grotere rol. De Russische staatskrant Rossiyskaya Gazeta raadt lezers aan een renminbi-rekening te openen en Russische banken sluiten zich aan bij het Chinese betaalsysteem Cips, zodat ze Swift kunnen omzeilen. Dankzij de Chinese munt houdt Rusland toegang tot inkomsten uit het buitenland (naast de energiebetalingen uit Europa) en tot zijn buitenlandse reserves.

Voor Peking is dat mooi meegenomen. Het streeft al jaren naar de internationalisering van de renminbi, als tegenwicht voor de dollar. Maar experts temperen de verwachtingen. “Het Russisch-Oekraïense conflict zal de rol van de renminbi slechts beperkt vergroten”, zegt Sun Shaoyan, hoogleraar financiën aan de Universiteit van Jilin. “De munt is niet vrij converteerbaar en onderhevig aan kapitaalrestricties. De basisvoorwaarden voor een internationale munt zijn niet vervuld.”

Ook Cips, het Chinese betalingssysteem, staat nog in de kinderschoenen. Terwijl Swift zo’n 11.000 banken in ruim 200 landen met elkaar verbindt, doet Cips dat voor 1.280 banken in 103 landen. Voor zijn buitenlandse transacties maakt Cips zelfs gebruik van Swift. “Cips kan een tegenwicht vormen, maar het is nog heel klein in vergelijking met Swift”, zegt Sun. “We hebben nog een heel, heel lange weg te gaan voor we het westerse betalingssysteem kunnen evenaren.”

China wil de dollar niet vervangen, zegt Sun. Het heeft zelf enorm veel buitenlandse reserves, handel en investeringen in dollar. Maar het hoopt op termijn de Japanse yen en pound sterling voorbij te steken, zeker in Azië (inclusief Rusland) en het Midden-Oosten. Sun: “Een van de doelen is om te vermijden dat de Verenigde Staten dankzij de hegemonie van de dollar overal ter wereld hun wetten kunnen opleggen.”

Energie: China neemt geen risico (maar staat wel klaar)

Sinds het ingaan van de westerse sancties houdt China zich opvallend stil op de Russische energiemarkt. Chinese bedrijven hebben kleine hoeveelheden lng en olie opgekocht, maar sluiten geen grote contracten. Staatsoliebedrijf Sinopec schortte zelfs een Russisch investeringsproject van 500 miljoen dollar op, omwille van sancties tegen een van de Russische partners. De import uit Rusland, die vooral uit energie bestaat, steeg in maart met 26 procent tegenover een jaar eerder, in lijn met de groeicijfers voor de oorlog. De marsorders zijn duidelijk: terughoudendheid, geen enkel risico nemen.

Maar achter de schermen houdt China zich klaar om, als Rusland zijn energie nergens anders meer kwijt kan, de contracten over te nemen. Daarmee helpt het Rusland aan inkomsten en profiteert het ook zelf: als Rusland geïsoleerd staat, kan China makkelijk lagere prijzen bedingen. Steunend op Chinese investeringen voor de aanleg van pijpleidingen en raffinaderijen wordt Moskou dan nog meer afhankelijk van Peking.

Ook voor de oorlog in Oekraïne sloten China en Rusland al volop energiedeals. In 2019 opende Gazprom de pijplijn Power of Siberia, waardoor jaarlijks 16 miljard kubieke meter gas naar China stroomt. Op de Winterspelen kondigden Poetin en Xi nieuwe deals aan, die de gastoevoer tot 48 miljard kubieke meter per jaar zouden doen stijgen. Ook waren er plannen om de aanvoer van Russische steenkool, nu 50 miljoen ton per jaar, te verdubbelen.

Als de Europese afzetmarkt wegvalt, kan dat nog veel meer worden. Daarvoor moet China wel geduld hebben. “Op dit moment zijn er nog te veel onzekerheden voor China om stappen te zetten”, zegt Alexander Gabuev, Rusland-Azië-specialist van de denktank Carnegie Moscow Center. “Maar als de gevechten stoppen en er geen nieuwe sancties meer bij komen, zal China uitzoeken wat toelaatbaar is.”

Peking schat in dat het kan wegkomen met energiedeals; Europa doet immers hetzelfde. Om op veilig te spelen zal het zijn contracten allicht niet via grote staatsbedrijven en -banken sluiten, maar meer onder de radar. “China heeft instrumenten ontwikkeld met Iran en Noord-Korea die het ook met Rusland kan toepassen”, zegt Gabuev. “Je creëert een regionale bank ergens in Heilongjiang (Noord-China, LV) die alleen met Rusland zaken doet en afgesneden is van het mondiale financiële systeem.”

Technologie: zelfs smartphones worden tijdelijk niet aan Rusland geleverd

Rusland vroeg Chinese bedrijven begin maart om vliegtuigonderdelen, nadat Boeiing en Airbus de handel hadden stopgezet. China weigerde mee te werken, uit angst voor sancties. Begin april vroeg Rusland Chinese bedrijven om microchips voor nieuwe bankkaarten, nadat Europese leveranciers de banden hadden doorgesneden. De Chinese autoriteiten houden het verzoek in beraad.

Dit soort verzoeken zullen de komende tijd vaker komen. Afgesneden van westerse technologie, en niet staat om allerlei hightech zelf te produceren, is China voor Rusland de logische vervanger. Maar de kans is klein dat China op de verzoeken ingaat. De Amerikaanse overheid heeft verregaande sancties op de export van technologie aangekondigd en ook andere landen dienen zich daaraan te houden.

Dat kan door een zogenoemde Foreign Direct Product Rule. Die verbiedt niet alleen de verkoop aan Rusland van Amerikaanse technologie, maar van elke technologie met Amerikaanse onderdelen, gebaseerd op Amerikaanse software of gemaakt met Amerikaanse machines. Het verbod geldt voor alle technologieën, met uitzondering van consumentenproducten voor burgers. Smartphones of computers mogen dus wel, tenzij ze naar het leger of de overheid gaan.

Chinese technologiebedrijven zijn erg op hun hoede; zelfs smartphones worden tijdelijk niet aan Rusland geleverd. Dat geldt nog meer voor halfgeleiders, die onmisbare brokstukjes in elektronica, inclusief wapens. “De VS zijn dominant in het ontwerp van halfgeleiders en in de productie van machines om ze te maken”, zegt Sophie-​Charlotte Fischer, onderzoeker van het Zwitserse Center for Security Studies. “Het is moeilijk een halfgeleider te vinden waar niets Amerikaans aan is.”

Fischer acht het onwaarschijnlijk dat China de technologiesancties zal omzeilen. “China is heel afhankelijk van buitenlandse technologie en het Westen heeft duidelijk gemaakt dat het secundaire sancties zal nemen tegen wie zich niet aan de sancties houdt”, zegt ze. “Dat is een enorme afschrikking voor Chinese bedrijven. Ze willen hun eigen economische vooruitgang niet in gevaar brengen.”

Voor China zijn de gefnuikte exportkansen vervelend, maar de grote verliezer is Rusland. “Er is anekdotisch bewijs dat één wapenfabriek in Rusland al is stilgelegd doordat het onderdelen miste door de sancties”, zegt Fischer. “Ook autoproducent Lada zou een tekort hebben aan halfgeleiders. Ik weet zeker dat deze sancties op lange termijn zware gevolgen zullen hebben voor de Russische economie en de technologische ontwikkeling.”