Grootste uittocht ooit bedreigt de toekomst van Cuba: ‘De besten en de slimsten zijn weg’

De pandemie en de strengere Amerikaanse sancties hebben de Cubaanse economie platgelegd. En nu krijgt het land te maken met de grootste migratie sinds Fidel Castro aan de macht kwam.

Roger García Ordaz maakt geen geheim van zijn vele vluchtpogingen.

Hij heeft elf keer geprobeerd Cuba te verlaten in boten van hout, piepschuim en hars, en heeft een tatoeage voor elke mislukte poging, waaronder drie bootongelukken en acht keer opgepikt op zee door de Amerikaanse kustwacht en naar huis gestuurd.

Honderden zelfgemaakte, gammele boten zijn dit jaar vertrokken van de kust van Baracoa, een vissersdorp ten westen van Havana waar García (34) woont - zoveel dat de plaatselijke bevolking de stad “Terminal Drie” noemt.

“Natuurlijk blijf ik mezelf in de zee gooien tot ik er ben”, zegt hij. “Of als de zee mijn leven wil nemen, dan is dat maar zo.”

De levensomstandigheden in Cuba onder communistisch bewind zijn al lang precair, maar nu hebben de toenemende armoede en uitzichtloosheid de grootste uittocht uit de Caribische eilandnatie op gang gebracht sinds Fidel Castro meer dan een halve eeuw geleden aan de macht kwam.

Het land is getroffen door een een-tweetje van strengere Amerikaanse sancties en de Covid-19 pandemie, die een van Cuba’s levensaders - de toeristenindustrie - heeft weggevaagd. Voedsel is nog schaarser en duurder geworden, de rijen voor apotheken met schaarse voorraden beginnen al voor zonsopgang en miljoenen mensen hebben dagelijks te maken met urenlange stroomuitval.

In het afgelopen jaar zijn bijna 250.000 Cubanen, meer dan 2 procent van de 11 miljoen inwoners van het eiland, naar de Verenigde Staten gemigreerd.

Massale exodus

Zelfs voor een land dat bekend staat om massamigratie is de huidige golf opmerkelijk - groter dan de Mariel-bootlift van 1980 en de Cubaanse raftercrisis van 1994 samen, tot voor kort de twee grootste migratiebewegingen van het eiland.

Maar terwijl die bewegingen binnen een jaar hun hoogtepunt bereikten, zeggen deskundigen dat deze migratie, die zij vergelijken met een exodus in oorlogstijd, geen einde in zicht heeft en de stabiliteit bedreigt van een land dat reeds een van de oudste bevolkingen van het westelijke halfrond heeft.

De overvloed aan vertrekkende Cubanen is ook een uitdaging geworden voor de Verenigde Staten. Cuba is na Mexico nu een van de grootste bronnen van de grote stroom migranten aan de grens tussen de VS en Mexico, die voor president Biden een groot politiek probleem vormt en door de regering als een ernstig probleem voor de nationale veiligheid wordt beschouwd.

“De cijfers voor Cuba zijn historisch, en iedereen erkent dat”, zegt een hoge ambtenaar van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken die niet bevoegd is om in het openbaar over de zaak te spreken. Veel deskundigen zeggen bovendien dat het Amerikaanse beleid tegenover het eiland de migratiecrisis in de hand werkt.

Om Cubaans-Amerikaanse kiezers in Zuid-Florida aan te spreken, heeft de regering-Trump het beleid van betrokkenheid van president Barack Obama terzijde geschoven. President Donald Trump verving het door een “maximale druk”-campagne die de sancties verhoogde en de hoeveelheid geld die Cubanen van hun familie in de Verenigde Staten kunnen ontvangen, een belangrijke bron van inkomsten, sterk beperkte.

Cubaanse diaspora

“Dit is geen raketwetenschap: als je een land 144 kilometer van je grens verwoest met sancties, zullen mensen naar je grens komen op zoek naar economische kansen”, zei Ben Rhodes, die diende als plaatsvervangend nationaal veiligheidsadviseur onder Obama en contactpersoon was voor gesprekken met Cuba.

Hoewel president Biden sommige beleidsmaatregelen van Trump is beginnen afbouwen, is hij traag geweest om te handelen uit angst om de Cubaanse diaspora boos te maken. Bovendien moet hij rekening houden met senator Robert Menendez, een Democraat en een machtige Cubaanse Amerikaan die voorzitter is van de Commissie Buitenlandse Betrekkingen van de Senaat. Dat zegt althans William M. LeoGrande, een Amerikaanse deskundige die uitgebreid heeft geschreven over de betrekkingen tussen de VS en Cuba.

De regering heeft ook haar bezorgdheid geuit over de mensenrechten op het eiland na het neerslaan door de Cubaanse regering van massale protesten vorig jaar.

“Deze twee redenen - een binnenlandse politiek en een buitenlandse politiek - versterken elkaar”, zei LeoGrande.

Hoewel een belangrijke opheffing van de sancties van de baan blijft, zijn de twee regeringen bezig met inspanningen om de buitengewone migratiegolf aan te pakken.

Washington heeft onlangs aangekondigd dat het in januari de consulaire diensten in Havana zal hervatten en volgend jaar ten minste 20.000 visa aan Cubanen zal verstrekken, overeenkomstig de reeds lang bestaande overeenkomsten tussen beide landen.

Havana heeft ermee ingestemd opnieuw vluchten uit de Verenigde Staten te aanvaarden van Cubanen die worden gedeporteerd, een andere maatregel om migratie te ontmoedigen. De regering-Biden heeft ook de limiet op het geld dat Cubaanse Amerikanen naar familieleden mogen sturen, teruggedraaid en een Amerikaans bedrijf een vergunning gegeven om de overmakingen naar Cuba te verwerken.

De Cubaanse regering geeft de sancties van Washington en het decennialange handelsembargo al lange tijd de schuld van de verlammende invloed op de economie van het land en van het feit dat mensen van het eiland worden verdreven. Zij zegt dat een wet die sinds 1966 van kracht is en veel Cubanen een snelle verblijfsvergunning geeft, een belangrijke reden is voor de migratiegolf.

De wet gaat er in wezen van uit dat alle Cubanen politieke vluchtelingen zijn die bescherming nodig hebben, maar is alom bekritiseerd omdat hij hun privileges geeft die aan geen enkele andere nationaliteit worden verleend.

Maar Cuba heeft ook een lange geschiedenis van migratie als middel om het land te ontdoen van dissidenten. Toen de politieke onrust toenam, zei Fidel Castro publiekelijk tegen de onruststokers - hij noemde ze “ontaarden” en “wormen” -: “Opgeruimd staat netjes”.

In 1965 vertrokken 3.000 mensen uit de haven van Camarioca en in 1980 125.000 uit Mariel. In 1994 leidden straatprotesten tot een exodus van ongeveer 35.000 mensen, die op de kust van Florida aanspoelden in binnenbanden en gammele bootjes.

Cuba’s vrije val is versneld door de pandemie: de afgelopen drie jaar zijn de financiële reserves van Cuba geslonken en heeft het moeite om winkels te bevoorraden. De invoer - voornamelijk voedsel en brandstof - is met de helft gedaald. De situatie is zo ernstig dat het overheidsbedrijf voor elektriciteit deze maand opschepte dat de elektriciteitsvoorziening die dag 13 uur en 13 minuten ononderbroken had gefunctioneerd.

Geïmproviseerde bootjes

Vorig jaar gingen tienduizenden Cubanen, uit onvrede met de economische achteruitgang en een gebrek aan vrijheid, nog verergerd door een Covid-19 lockdown, de straat op voor de grootste antiregeringsprotesten in decennia. Er volgde een harde aanpak, waarbij volgens een Cubaanse mensenrechtengroep nog steeds bijna 700 mensen gevangen zitten.

Cubanen met minder middelen proberen te vertrekken door geïmproviseerde bootjes te bouwen, en sinds 2020 zijn er minstens 100 op zee omgekomen, volgens de Amerikaanse kustwacht. De kustwacht heeft alleen al in de afgelopen twee maanden bijna 3.000 Cubanen op zee onderschept.

Maar tegenwoordig vliegen de meeste Cubaanse migranten het eiland uit, waarbij familieleden in het buitenland vaak de vliegtickets betalen, gevolgd door een zware tocht over land. Cuba heeft tien jaar geleden de visumplicht voor vertrek per vliegtuig afgeschaft, maar het is nog steeds illegaal om over zee te vertrekken.

De sluizen gingen vorig jaar open, toen Nicaragua geen inreisvisum meer eiste voor Cubanen. Tienduizenden mensen verkochten hun huizen en bezittingen en vlogen naar Managua en betaalden smokkelaars om hen te helpen de reis van 2.700 kilometer over land naar de Amerikaanse grens te maken.

Katrin Hansing, een antropologe van de City University van New York die momenteel leeft in Cuba, merkte op dat de snel stijgende migratiecijfers geen rekening houden met de duizenden die naar andere landen zijn vertrokken, waaronder Servië en Rusland.

“Dit is de grootste kwantitatieve en kwalitatieve braindrain die dit land ooit heeft gehad sinds de revolutie”, zei ze. “Het zijn de besten en de slimsten en degenen met de meeste energie.”

Het vertrek van veel jongere Cubanen in de werkende leeftijd voorspelt een sombere demografische toekomst voor een land waar de gemiddelde levensverwachting van 78 jaar hoger ligt dan in de rest van de regio, aldus deskundigen. De regering kan zich de karige pensioenen van de oudere bevolking nu al nauwelijks veroorloven.

De uittocht van Cubanen uit hun thuisland is niets minder dan “verwoestend”, zei Elaine Acosta González, een onderzoeker aan de Florida International University. “Cuba ontvolkt.”

Nog maar een paar jaar geleden leek de toekomst van het land heel anders. Toen de regering Obama de beperkingen op reizen naar Cuba versoepelde, pompten Amerikaanse toeristen massaal dollars in de jonge particuliere sector van het eiland.

Nu is reizen weer sterk beperkt en jaren van economische neergang hebben voor veel Cubanen het laatste restje optimisme gedoofd.

Joan Cruz Méndez, een taxichauffeur die al drie keer heeft geprobeerd te vertrekken, kijkt naar de zee in Baracoa en legt uit waarom zoveel boten die ooit langs de oevers van de stad lagen, verdwenen zijn, samen met hun eigenaars.

“Het laatste wat je kunt verliezen is hoop, en ik denk dat een groot deel van de bevolking net dat heeft gedaan”, aldus Cruz, die ooit 46 kilometer op zee aflegde om vervolgens te moeten terugkeren omdat te veel mensen aan boord zeeziek werden en moesten overgeven.

In maart kocht de 41-jarige Cruz een vliegticket voor zijn vrouw om naar Panama te vliegen en gebruikte hij zijn spaargeld om een smokkelaar 6.000 dollar te betalen om haar naar de Verenigde Staten te brengen, waar ze politiek asiel aanvroeg. Ze werkt nu in een auto-onderdelenwinkel in Houston.

In mei vertrokken Yoel Taureaux Duvergel (32) en zijn vrouw Yanari, die vijf maanden zwanger was van hun enige kind, en vier anderen in de vroege ochtenduren. Maar hun motor ging stuk. Ze begonnen te roeien, maar werden onderschept door de Amerikaanse kustwacht op enkele kilometers van de Verenigde Staten en teruggebracht naar Cuba, waar Taureaux nu probeert rond te komen met klusjes.

Op de vraag waarom hij had geprobeerd te vertrekken, lacht hij. “Wat bedoel je met waarom wilde ik weg?”, zegt hij. “Leef je niet in de Cubaanse realiteit?”

Hij is van plan het opnieuw te proberen. “Als je eenmaal begint, kun je niet meer stoppen”, klinkt het. Naast hem zit Maikol Manuel Infanta Silva (19) die de koelkast van zijn familie had verkocht om een zinkende boot te bouwen. Ook hij zal het opnieuw proberen.

Volgens de wet zou hij moeten dienen in het leger, maar hij is gevlucht en probeert de kost te verdienen met het vangen van vis met een harpoen.

In Cuba, zegt hij, “wordt alles steeds erger.”

© The New York Times