Gratis geld voor alles en iedereen, zegt Stephanie Kelton, misschien wel de meest controversiële econome van deze tijd

Ze is de favoriete econoom van Bernie Sanders én geliefd op Wall Street. Volgens Stephanie Kelton kan de overheid haar geldpers aanzetten om onze wensen te vervullen. Van gratis gezondheidszorg tot de redding van het klimaat.

Volgens haar conservatieve critici gelooft Stephanie Kelton (49) in het sprookje van een magische geldboom, de Magic Money Tree. Jerome Powell, de invloedrijke voorzitter van de Amerikaanse Federal Reserve, noemde haar ideeën “domweg fout”. En de zichzelf als progressief beschouwende topeconomen aan de prestigieuze universiteiten? Die mannen kraken haar zo mogelijk nog harder af. “Voodoo-economie”, oordeelt oud-minister Lawrence Summers. Diens Harvard-collega Kenneth Rogoff houdt het op “Moderne Monetaire nonsens”.

Ook in ons land gaat haar naam over de tongen: afgelopen weekend nog besprak Hans Bevers, hoofdeconoom bij de Bank Degroof Petercam, in het Radio 1-programma Interne Keuken de Moderne Monetaire Theorie, kortweg MMT. Kelton, hoogleraar economie aan Stony Brook University in de staat New York, geldt als de prominentste voorvechter daarvan. In die hoedanigheid wordt ze beurtelings weggezet als dom, naïef of van de pot gerukt. Maar Kelton is er de vrouw niet naar om zich te laten intimideren. Vragen hierover wuift ze luchtig weg. Liever trekt ze de parallel met haar grote voorbeeld, de econoom John Maynard Keynes. “In zijn meesterwerk uit 1936, de General Theory, voorspelde Keynes dat zijn vakgenoten niet de rode loper zouden uitrollen voor zijn ideeën”, zegt ze in een telefonisch interview. “Hij voorzag dat het establishment terug ging slaan. Precies dat gebeurt nu. Want al die economen en beleidsmakers zien wat wij ook zien. MMT daagt de gangbare wijsheden uit.”

Kelton overdrijft niet. Veel economen, centrale bankiers en politici zijn fel tegen, sommigen warm voorstander – maar alles en iedereen praat op dit moment over MMT. Om te begrijpen wat die nieuwe intellectuele mode behelst, helpt een gedachte-experiment. Denk aan alles wat u de afgelopen jaren heeft gehoord over de noodzaak van bezuinigingen. Over overheden die de broekriem moeten aanhalen, dat de staat geen geluksmachine is en gratis bier een fabeltje.

De Gouden Standaard

Klaar? Gooi dan die gangbare wijsheden in de prullenbak, en stel u het omgekeerde voor. De overheid is geen huishouden. Zij hoeft niet eerst geld te verdienen voordat ze het kan uitgeven. De Gouden Standaard, die eist dat tegenover elke dollar een vaste hoeveelheid goud staat, is bovendien afgeschaft. Dat heeft verreikende gevolgen. Een overheid met een eigen munt, zonder schulden in buitenlandse valuta, kan de geldpers aanzetten om onze wensen te vervullen. Van gratis gezondheidszorg tot een groene New Deal om het klimaat te redden. Van een baan voor iedereen tot het pensioen terug naar 65 jaar.

Dát is de Moderne Monetaire Theorie. U denkt: te mooi om waar te zijn? Knettergek? Inderdaad druist MMT in tegen elke economische intuïtie. Wat de theorie zo fascinerend maakt, is dat zij desondanks niet eenvoudig valt door te prikken.

Zo is het een misverstand dat de staat volgens Kelton ongeremd voor Sinterklaas kan spelen. De voornaamste beperking is inflatie. Niet de gierende geldontwaarding zoals we die kennen uit Duitsland in de jaren 20 of Venezuela nu. Die heeft andere oorzaken, zoals falend industriebeleid of schulden in vreemde valuta. Maar als een ontwikkelde economie op volle toeren draait en alle productiecapaciteit, van werknemers tot fabrieken, volledig wordt benut, vormen inflatie en een dalende wisselkoers wel degelijk een risico. Dan moet de overheid op de rem trappen. Dat kan bijvoorbeeld door de belastingen te verhogen. Op die manier haalt zij overtollig geld uit de economie. Maar verder? “De overheid kan het zich permitteren om álles te kopen wat aangeboden wordt in haar eigen munt”, vat Kelton het samen.

Torenhoge schulden en ultralage rentes

Het wekt geen verbazing dat zulke ideeën in vruchtbare aarde vallen bij links. Bernie Sanders trok Kelton in 2015 aan als chef-econoom voor de Democraten in de machtige begrotingscommissie van de Senaat. Een jaar later baarde de dwarse senator opzien met zijn bijna-succesvolle gooi naar het presidentschap. Kelton was zijn adviseur. Inmiddels tonen ook andere linkse Democraten interesse. Zoals het populaire Congreslid Alexandria Ocasio-Cortez. Zij wil de klimaatverandering stoppen met een ‘Green New Deal’. Gevraagd naar hoe ze die duurzame variant op Roosevelts ambitieuze investeringsprogramma uit de jaren 30 denkt te betalen, verwees ‘AOC’ naar de theorieën van Kelton.

Opvallender is de warme belangstelling van Wall Street. Kelton houdt geregeld praatjes voor steenrijke handelaren en hedgefondsmanagers. Die waarderen haar inzichten. Niet uit verlangen naar een ruimhartige verzorgingsstaat, maar omdat in hun ogen Kelton de nieuwe monetaire werkelijkheid van torenhoge schulden en ultralage rentes beter door heeft dan al die gevestigde economen. Daar valt goed geld aan te verdienen.

Uw agenda zit bomvol. Hoe verklaart u zelf die plotselinge belangstelling voor uw gedachtegoed?

“De afgelopen dagen ben ik onder meer geïnterviewd door vier Japanse kranten. Dat zal ermee te maken hebben dat politici in Japan openlijk discussiëren over MMT, als argument om ambitieuzere investeringen te doen en zo de kwakkelende economie te stimuleren. De minister van Financiën ging erop in. Later de premier ook. Dan ligt het voor de hand dat mensen gaan puzzelen waar deze ideeën vandaan komen. Hier in de Verenigde Staten is het vooral de groene New Deal die mensen bezighoudt. Jongeren zien dat klimaatverandering hun leven zal tekenen. Ze zoeken naar manieren om dat te stoppen.”

Volgend jaar verschijnt uw boek over ‘de geboorte van een nieuwe economie’. Hoe ziet die eruit?

“Op dit moment hebben we een economie die extreem goed functioneert voor wie tot de rijkste 1 procent behoort. Behoor je tot de bovenste 40 procent, dan werkt zij ook nog oké. Maar voor de rest? MMT biedt in mijn ogen een intellectueel fundament om hierover na te denken. Van daaruit kunnen we maatregelen nemen om de grote problemen van onze tijd aan te pakken, van stagnerende lonen tot de gezondheidszorg.”

Dat gaat geld kosten.

“We hebben een obsessie ontwikkeld voor begrotingsevenwicht. In plaats daarvan kunnen we ons beter concentreren op een economie die in evenwicht is. Op de tekorten die er werkelijk toe doen: niet op de begroting, maar bij de lonen, in onze infrastructuur en het onderwijs.”

In de Verenigde Staten zijn het opeenvolgende Republikeinse presidenten geweest die met hun peperdure oorlogen en belastingverlagingen de federale schuld hebben opgejaagd, tot het astronomische bedrag van meer dan 26 biljoen dollar. Tegen de verwachtingen in is de inflatie laag gebleven. Geeft u rechts nu een koekje van eigen deeg?

“Ik moet dit heel zorgvuldig formuleren, maar in zekere zin zijn de belastingverlagingen die de Republikeinen onder Trump hebben doorgevoerd in 2017 bemoedigend geweest voor MMT. In crisistijd zijn grote tekorten geen probleem. Dat vindt iedereen. Maar in een hoogconjunctuur, zoals nu? Paul Krugman (die tijdens de crisis voortdurend pleitte voor hogere overheidsuitgaven, red.) schreef begin 2017 in zijn column in The New York Times: tekorten doen er weer toe. Hij waarschuwde voor de gevaren. Maar kijk wat er is gebeurd! De economie groeit nog steeds. De werkloosheid is zelfs iets verder gedaald. Ik had zelf nooit gekozen voor die belastingkortingen van Trump. Maar het heeft wel de zwakke punten in het conventionele denken getoond.”

Vertrouwt u niet te veel op het nuchtere denken van politici? Zeker met verkiezingen in aantocht zal niemand de belastingen durven verhogen, ook al loopt de inflatie gevaarlijk op.

“Daarom benadrukt MMT juist dat we inflatie serieus moeten nemen. Dat kan door het een plek te geven in het hart van het begrotingsproces. Als het parlement nu biljoenen wil investeren in infrastructuur, komen er vooral adviezen over de kosten en de gevolgen voor het begrotingstekort. Waarom niet over de potentiële inflatie? Dan dwing je politici daar al van te voren rekening mee te houden.”

Aan de wieg van de Moderne Monetaire Theorie staat een markante miljonair, hedgefondsoprichter en ontwerper van snelle sportauto’s. Deze Warren Mosler, fiscaal gunstig wonend op de Maagdeneilanden, verwierf zijn kapitaal onder meer door er begin jaren 90 op te wedden dat Italië níét failliet zou gaan. Net als nu zuchtte het land onder een gigantische staatsschuld. Maar, redeneerde Mosler, Italië beschikte over de eigen lire. Die kon het desnoods onbeperkt bijdrukken.

Hij kreeg gelijk. Tot zijn verbazing vond Mosler dit soort inzichten niet terug in de gangbare economie. Om die reden besloot hij zelf een groep economische dwarsdenkers te sponsoren aan het Center for Full Employment and Price Stability in Kansas City. Hun ideeën werden uiteindelijk MMT gedoopt. Stephanie Kelton was een van hen.

Dat hun gedachtegoed zoveel jaren later alsnog een groot publiek bereikt, heeft alles te maken met de crisis. Sinds 2008 is het het establishment zélf geweest dat het ene na het andere economische taboe heeft doorbroken. Om het financiële stelsel overeind te houden, kochten centrale banken massaal staats- en bedrijfsobligaties op. Op die manier creëerden ze duizenden miljarden dollars en euro’s uit het niets. Een deel van de rentes is nog altijd negatief. Maar ondanks dat goedkope geld groeien er generaties op die nog nooit van inflatie hebben gehoord. En behalve de Verenigde Staten toont ook Japan dat een enorme staatsschuld (ongeveer twee keer het bbp, de hoogste ter wereld) niet de Apocalyps hoeft in te luiden.

Of mensen het met u eens zijn of niet: origineel denken kan u niet ontzegd worden. Heeft dat ermee te maken dat u, net als andere economen die buiten de mainstream vallen, via een omweg in die wetenschap terecht bent gekomen? U stopte voortijdig met uw studie om te gaan werken.

“Daar zit wat in. Toen ik na enkele jaren werken terugkeerde naar de universiteit, kreeg ik bij economie het oude verhaaltje opgelepeld dat prijzen worden bepaald door de markten. Maar ik was daarvoor in dienst geweest van een lokale meubelwinkel. Ík bepaalde daar de prijzen! Je kijkt gewoon naar de marge die je nodig hebt om een bepaalde winst te behalen. Vervolgens stel je de prijs vast. Dat is iets waar ik nog steeds aan hecht: ervaring opdoen in de echte wereld. In plaats van abstracte modellen over hoe de economie op papier zou moeten werken.”

Over de echte wereld gesproken: landen als Japan en de Verenigde Staten kunnen de geldpers aanzwengelen omdat ze een eigen munt hebben, en geen grote schulden in buitenlandse valuta. Zwakkere economieën, zoals Turkije en Argentinië, hebben die luxe niet. Maar dat geldt ook voor de Europese landen sinds de invoering van de euro.

“Dat klopt. Landen in de eurozone kunnen failliet gaan, zoals de financiële markten in de eurocrisis hebben ontdekt. Het Verdrag van Maastricht verbiedt de Europese Centrale Bank om overheden met de geldpers te financieren.”

Dus voor België blijft MMT een sprookje?

“Nee hoor. Mario Draghi, de voorzitter van de ECB, kreeg een paar jaar geleden de vraag of zijn centrale bank in geldnood kan komen. Op een video zie je het ongemakkelijke moment dat daarop volgde. Draghi wacht even, denkt na, en begint dan te lachen. Uiteindelijk geeft hij het toe: de ECB beschikt over onbeperkte middelen. Ze kan gewoon een cheque uitschrijven. Niet één keer, maar telkens opnieuw. Econoom Paul De Grauwe stelde begin maart voor dat de ECB, die al voor 2.600 miljard euro aan overheids- en bedrijfsschulden heeft gekocht, dat geld herinvesteert in groene obligaties om klimaatverandering een halt toe te roepen.”

In Nederland en Duitsland worden schulden als zondig gezien. En de onafhankelijkheid van de centrale bank is heilig.

“De vraag is wat belangrijker is. Het principe van onafhankelijke centrale banken? Of de planeet redden? Dat is toch absurd!”