Gezinnen kunnen de eindjes steeds moeilijker aan elkaar knopen: ‘We houden net genoeg over voor de huur, de factuur van Orange en een weekbudget van 30 euro voor voeding’

Een week vakantie in de zomer, een nieuwe bril of een bezoekje aan de tandarts. Vanzelfsprekende uitgaven, zegt u? Steeds meer huishoudens zetten noodgedwongen de knip erin, met dank aan de inflatie. ‘De psycholoog ga ik straks niet meer kunnen betalen. En ik ging er juist naartoe vanwege financiële angsten.’

“De energiefactuur betalen? Dat lukt ons al bijna een jaar niet meer”, zegt Janaika Oguz (23), die samen met haar vriend en twee kinderen in Lede woont. Hun voorschot voor gas en elektriciteit is de voorbije maanden gestegen van 140 naar 360 euro, terwijl voor de openstaande energieschulden al beslag wordt gelegd op een deel van het inkomen. “We houden net genoeg over voor de huur, de factuur van Orange en een weekbudget van 30 euro voor voeding.”

De voorbije maanden is het gezin in overlevingsmodus verzeild geraakt. “In plaats van te verwarmen haalde ik een extra dekentje uit, de lichten gaan hier bijna niet aan in huis en mijn vriend, die nochtans in de bouw zit, doucht zich twee keer per week. Maar soms gaat het om basisbehoeften. Wij koken op gas en ik moet mijn kinderen toch met warm water kunnen wassen?”

Sowieso hadden ze het al “niet breed”, vertelt Oguz. “Maar vorig jaar konden we wel nog enkele dagen naar de Beekse Bergen (een vakantiepark in Nederland, MIM) gaan en hadden we een opblaasbare jacuzzi gekocht om buiten toch iets gezelligs te hebben. Dat kunnen we ons nu allemaal niet meer permitteren, want we houden op het einde van de maand niks meer over.”

Het is een perfecte illustratie van wat ook in de nieuwste Consumentenbarometer van Test-Aankoop sterk naar voren komt: het financiële comfort van de Belg staat onder druk, en dat is hoofdzakelijk te wijten aan de energie- en brandstofprijzen die vandaag de pan uit swingen. Aan de pomp zit de dieselprijs boven de 2 euro, een week geleden was de gasprijs zelfs heel even 20 keer hoger dan het jaar voordien - en werd een jaar elektriciteit en gas op een hallucinante 8.000 euro geprojecteerd voor een gemiddeld verbruik.

Het gevolg: ook andere uitgaven komen onder druk te staan. “De hoge cijfers voor tandzorg en brillen of hoorapparaten vind ik erg zorgwekkend”, zegt Simon November, woordvoerder van Test-Aankoop. Bijna een derde van de huishoudens geeft aan dat die uitgaven lastig waren. Ook de kostenpost ‘onderhoud van de woning’ - steek daar gerust isolatie of andere energiebesparende ingrepen onder - valt in die grootteorde.

Vakantiearmoede

Marianne Schapmans (HoGent), die rond sociale uitsluiting werkt bij de EQUALITY-onderzoeksgroep, weet hoe de olievlek zich verspreidt. “Maaltijden en verwarming, dat kan je er niet zomaar bij in laten schieten. Dus worden er budgettaire keuzes gemaakt. Vrije tijd is dan vaak het eerste dat sneuvelt.” Dat blijkt ook uit de cijfers van Test-Aankoop. Liefst 36 procent van de huishoudens geeft aan dat vrijetijdsuitgaven vrij tot zeer moeilijk zijn. Voor uitgaven die betrekking hebben tot voeding (21 procent)of onderwijs (13 procent) is dat een pak lager.

Spant binnen het domein van vrije tijd de kroon, een ‘voorsprong’ die ten opzichte van vorig jaar nog is uitgediept: op vakantie gaan. Ook daar zet de inflatie zich trouwens al door. Vliegtickets zijn dan wel een klein beetje gedaald in prijs, ten opzichte van februari vorig jaar zijn vakantiedorpen nu 22 procent duurder, blijkt uit de cijfers van Statbel.

Nochtans ligt de vakantiearmoede in Vlaanderen lager dan ooit, althans volgens de meest recente EU-SILC-enquête voor 2021. Zo’n 13,2 procent van de Vlaamse bevolking kon zich geen week vakantie veroorloven. Volgens Schapmans, tot voor kort directeur vakantieparticipatie bij Toerisme Vlaanderen, lopen die cijfers echter achter op de feiten en was er eind vorig jaar al een stevige toename van de aanmeldingen geweest bij het Vlaamse platform Iedereen Verdient Vakantie. Dat biedt vakantieformules aan tegen een sociaal kortingstarief. In 2022 kwamen er al 3.900 aanvragen binnen, liefst de helft meer dan dezelfde periode in 2019.

“Na de voorbije twee jaar voelen veel mensen een enorme behoefte om erop uit te trekken. Dat is voor mensen in een kwetsbare situatie niet anders”, zegt Schapmans. Zij vreest ook dat kleinere daguitstapjes door de brandstofprijzen zullen moeten wijken. “Met de trein naar de zee is voor veel gezinnen te duur. Nu zal ook de auto geen optie meer zijn en met de bus ben je uren onderweg.”

Volgens Schapmans is het een niet te onderschatten vorm van sociale uitsluiting, een bron van veerkracht die wegvalt. Of zoals Oguz het verwoordt: “Onze dagelijkse realiteit is een sleur. Vakantie, dat is heel even weg van die realiteit, weg van die zorgen en ruzies over betalingen. Vakantie, dat is mijn kinderen en mijn vriend heel even zien lachen.”

Het is iets om bij stil te staan wanneer de reissector spreekt van een grote ‘reisdrang’ en budgetten die plots een pak hoger liggen door het opgepotte crisisgeld. Dat impliceert namelijk dat mensen hebben kunnen sparen, en dat blijkt allesbehalve de regel te zijn. Uit de Consumentenbarometer blijkt dat 58 procent van de huishoudens het in 2021 moeilijk had om een cent opzij te plaatsen, bijna 3 procent meer dan het jaar voordien.

“Wat me opvalt in onze cijfers, is niet zozeer het grotere aandeel huishoudens dat bepaalde uitgaven als moeilijk ervaart”, zegt Simon November, woordvoerder van Test-Aankoop. “Wel dat er een veel grotere daling is in het aandeel huishoudens dat uitgaven als makkelijk bestempelt.” De inflatie duwt met andere woorden heel wat huishoudens die voorheen zonder zorgen door het leven cruiseden in de gevarenzone.

Dat is op zich vrij logisch. Uit een onderzoek van de KU Leuven blijkt dat de middenklasse op dit moment het meest lijdt onder de energieschok. Bij de lagere inkomens - die natuurlijk ook weinig marge hebben - wordt het koopkrachtverlies sterk gecompenseerd door het (uitgebreide) sociaal tarief.

Philippe De Coene (Vooruit), schepen van Armoedebestrijding in Kortrijk, maakt zich dan zorgen over die lagere middenklasse. “Zeg maar de groep mensen die net boven de grens van een leefloon of een bestaansminimum kampeert. We zagen al voor de pandemie dat die groep mensen door een kleine tegenslag in de shit kan komen te zitten.”

De stad probeert al langer in te zetten op financiële tegemoetkomingen op basis van inkomen, in plaats van puur op basis van statuut. In december, “toen de eerste signalen van exuberante voorschotfacturen binnenliepen”, werd ook een lokaal energiefonds opgericht, dat voor een derde mee gefinancierd is via federale middelen. Zo’n 75 gezinnen maken nu gebruik van die financiële tegemoetkoming.

“De opstart verliep vrij traag, maar het voelt als de stilte voor de storm”, aldus De Coene, die erop wijst dat heel wat inwoners voorlopig nog beschermd zijn door een lopend, vast contract. In september, zo berekende de CREG, was dat voor zo’n twee derde van de Belgische huishoudens het geval. Maar die lopen stilaan af en dan begint de miserie, zegt De Coene. Een ‘bill-shock’, zoals dat heet. In de eerste twee maanden van dit jaar kwamen 112 Kortrijkzanen aankloppen bij het team energie van de sociale dienst, bijna het dubbele van een jaar eerder. Zo’n 55 van die mensen klopten nog nooit eerder bij het OCMW aan.

Volgens het kabinet van minister van Armoedebestrijding Karine Lalieux (PS) leven die bekommernissen bij heel wat lokale besturen. Deze week is een vergadering gepland met alle OCMW’s om een stand van zaken te krijgen. “Maar het is overduidelijk dat energiearmoede en het risico op schulden onze OCMW’s de komende weken en maanden voor gigantische uitdagingen plaatsen.” Eerder werd al 16 miljoen euro extra uitgetrokken voor het Gas- en Elektriciteitsfonds waar OCMW’s een beroep op kunnen doen.

Financiële angsten

Zal het wel volstaan? Lukt het straks nog om de touwtjes aan elkaar te knopen? Het zijn vragen die heel wat mensen angst inboezemen. Zoals de 26-jarige Tine, die met haar vriend een woning huurt. “Op dit moment zijn we nog niet zo hard geraakt door deze crisis, omdat we met een vaste kost zitten in ons huurcontract. Maar sowieso lukt het niet om te sparen, en in juli loopt ons contract af. Ik weet eigenlijk nu al dat ik mijn psycholoog straks niet meer zal kunnen betalen.”

Haar sessies bij de psycholoog, recent opgeslagen naar 70 euro, had ze sowieso al afgebouwd naar een maandelijkse afspraak. Daar leeft ze zuinig voor, bijvoorbeeld door vooral voor huisproducten in de supermarkten te kiezen. “De ironie is dat ik daar naartoe ga voor een angstproblematiek en dan vooral financiële angsten. Mijn therapie is dus deel van het probleem, want ik kan het amper nog betalen.”

Ze merkt het bij veel van haar vrienden: “Een enorme financiële stress, bij alles wat we doen. Naar de cinema gaan. De kat die naar de dierenarts moet. Het kasticketje in de supermarkt. Gaat dat nog wel lukken? We hadden enkele maanden geleden beslist om met een groep naar een festival in Engeland te gaan. Maar nu we transport en verblijf moeten regelen, hebben we al gezucht: financieel valt het dik tegen.”

En ja, een mens kan perfect zonder kat, cinema of een Brits festival leven. Maar Marianne Schapmans stelt dat een maatschappij er wel baat bij heeft om die sociale marge te creëren. “In die momenten van vrije tijd vorm je een netwerk, wordt je perspectief opengetrokken en proef je van een bredere verbondenheid. In plaats van vast te zitten in een wereld die steeds kleiner en kleiner wordt, een ideaal recept voor polarisatie.”

In die zin is de schrik van Philippe De Coene niet onterecht. Momenteel is hij druk in de weer om de stad klaar te stomen voor de opvang van Oekraïense vluchtelingen, die dankzij hun (tijdelijke) beschermingsstatus op een sociaal vangnet kunnen rekenen. “Er zullen wellicht situaties ontstaan waarbij een Oekraïense moeder met twee kinderen netto meer zal krijgen dan iemand die in de supermarkt rekken vult. En dat zal in de huidige situatie, vrees ik, heel wat afgunst teweegbrengen.”

Janaika Oguz: “Wij hebben ons bij de gemeente opgegeven om een Oekraïens gezin op te vangen. Dat we hen financieel niets te bieden hebben? We hebben plaats, dat is al iets. We weten zelf maar al te goed hoe het voelt als iedereen het afwimpelt om ons te helpen.”