‘Ge moet niet tot uw 28ste gestudeerd hebben om te zien dat het niet klopt’: geplande hoogspanningslijn zorgt voor onrust bij boeren

In enkele rurale West-Vlaamse gemeenten plant de Vlaamse regering een hoogspanningslijn die groene stroom van de Noordzee moet vervoeren richting Frankrijk. Op een deel van het traject groeit onrust bij de boeren: ‘Mijn levenswerk gaat verloren.’

“Ze gingen die windmolens eerst hier zetten, langs de E403”, zegt Luc Verscheure (63) terwijl hij vanuit zijn heftruck honderd liter water laat leeglopen in een badkuip. “De mensen zeiden: zet die windmolens in de zee. Nu staan ze in de zee, maar moet die ellentriek langs hier. Het is groene stroom en dan moogt ge daar niks van zeggen.”

In de schuur is zoon Christoph uiers aan het afkolven. “Het kalfje drinkt alleen melk van de moeder”, legt hij uit. “Die beesten zijn slimmer dan je denkt, van jongs af.” Vader en zoon kampen met het steeds harder knagende gevoel dat eeuwenoude boerenwijsheden er helemaal niet meer toe doen.

Luc: “Wij mogen door het stikstofdecreet geen mest van onze koeien meer gebruiken. Die wordt opgehaald en men rijdt daarmee meer dan honderd kilometer ver. We moeten industriële meststof gebruiken, waarvan de prijs sinds de Oekraïense oorlog van 30 naar 80 tot zelfs 90 eurocent per kilo is gegaan.”

Christoph: “Drie jaar geleden was dat nog 20 cent. En vroeger – ik heb dat nog geweten – deelden de boeren hun overschotten mest aan elkaar uit. Gij een beetje van mij, ik een beetje van gij. Natuurlijke mest, dat is het beste wat er is. Vroeger zat er veel meer energie in het gras. Selenium, vitamine E, magnesium. Nu moeten we onze koeien dat kunstmatig toedienen.”

Luc en Christoph houden op hun grond langs de E403 in Lichtervelde een veertigtal koeien die na een jaar of drie zullen transformeren in biefstukken en karbonades. Dat boeren klagen is van alle tijden, maar deze keer voelt het alsof hogere krachten hebben bepaald dat er na een vierde generatie geen vijfde meer volgt, tenzij om het licht uit te doen.

Luc: “Ge moet niet tot uw achtentwintigste gestudeerd hebben om te zien dat het niet klopt. Geen stikstof meer, maar wel elektromagnetische straling boven onze kop.”

Burgerplatform

Het Ventilus-project voorziet een hoogspanningslijn van 380 kilovolt over 85 kilometer tussen Zeebrugge en Avelgem. Die moet er komen om de door windmolenparken op de Noordzee opgewekte energie aan land te brengen en het Belgische elektriciteitsnet zuidwaarts te verbinden met het Franse. De lijn maakt volgens de voorliggende plannen van de kust tot Jabbeke en van Izegem tot Avelgem gebruik van bestaande en te vervangen (door veel grotere) hoogspanningslijnen. De onrust is het grootst in de 20 à 22 kilometer lange zone daartussenin, langs de E403.

De ene hoogspanningslijn is de andere niet, zegt Hilde Deleu van Burgerplatform Leefbaar E403: “Tussen Izegem en Avelgem gaat het om zes kabels met een maximale belasting van 0,95 gigawatt, die daar dus al jaren staan. Nu plant Ventilus een hoogspanningslijn met zesentwintig kabels en een belasting van 6 gigawatt. Dat betekent volgens de dienst Omgeving (Vlaamse overheid, red.) een magnetisch veld ver boven de norm van 0,4 microtesla in woongebieden in Izegem, Deerlijk en Bavikhove.”

Deze week plaatste Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (NV-A) het eindrapport van Ventilus-intendant Guy Vloebergh integraal online. Hij ging negen maanden lang in dialoog met mensen in de regio. Op de website van het departement kan iedereen kennis nemen van de over 157 pagina’s toegelichte aanbevelingen van de intendant, die in mei 2021 door Demir werd aangesteld en bijgestaan door expert elektromagnetische straling Dirk Adang (professor aan de UHasselt) en energie-expert Dirk Van Hertem (professor aan de KU Leuven).

Hilde Deleu nam met mensen van negen burgerplatformen deel aan de vergaderingen en zegt dat ze daar een redelijk goed gevoel aan overhield. “Onze bezorgdheid werd bevestigd en we begrepen dat de door ons voorgestelde ondergrondse lijn technisch mogelijk is”, zegt ze. “Wij hebben de hele rit meegereden, maar aan het eind voelden wij ons − hoe zal ik het zeggen − gelost. Anders dan was toegezegd, hebben wij geen ontwerptekst gekregen om eventueel nog wat opmerkingen bij te te maken. Op Radio 1 hoorden we Guy Vloebergh deze week opeens verklaren dat een bovengrondse lijn met wisselstroom de beste optie is.

“Ja, de beste optie om de zes door de Vlaamse regering in 2017 gestelde plandoelstellingen te halen. Maar die doelstellingen zijn op maat geschreven van systeemoperator Elia. Toen we hen dat vroegen, bleek geen van de proffen bereid om zelf onder die lijn te gaan wonen.

“We wéten intussen dat er een statistisch verband is tussen magnetische velden en alzheimer of bepaalde kankers, zoals kinderleukemie. De wetenschap is er alleen nog niet toe gekomen om te verklaren hoe. Zoals er ook ooit een tijd was waarin dat zo was met roken en asbest. Met de kennis die er nu is kunnen mensen met jonge kinderen in mijn streek dan toch niks anders doen dan verhuizen?”

Protestborden

Franky Snaet (46) heeft tweeduizend mestvarkens en teelt op meerdere velden in Lichtervelde aardappelen, prei en bloemkolen. Op zijn smartphone toont hij een YouTube-filmpje van de kampioensviering van een Hasseltse meisjeshockeyploeg uit 2019. De meisjes schieten op hun speelveld een paar partypoppers omhoog. Het gejuich wordt onderbroken door een explosie die twintig mensen in het ziekenhuis deed belanden. Een van de slingers raakte de hoogspanningslijn.

Franky Snaet: “Zoals het er nu naar uitziet, krijg ik zo’n hoogspanningslijn boven mijn aardappelveld, dat moet worden geïrrigeerd. Ik gebruik daarvoor een waterkanon met een draaiende waterstraal, een soort molentje dat het water in alle richtingen spuit. Dat kanon staat op een karretje en is altijd in beweging. Op z’n minst één keer per jaar valt mijn karretje om. Door een put, door meegetrokken loof. Ja, wat dan? Dan stuwt het water acht tot tien meter omhoog, en dan wil ik niet instaan voor de gevolgen. Het land zal dan zonder stroom zitten.”

“In februari bedekken wij onze bloemkoolvelden met acryl, een soort plastic, tegen de bosduiven. Ik heb één keer gezien hoe zo’n stuk acryl door de wind de lucht in gezogen werd. Een klein windje volstaat, want die stof is erg licht. Als zoiets in die kabels terecht komt, krijg je hetzelfde probleem. Ik ontmoette in Frankrijk een landbouwer die een hoogspanningslijn van 400 volt boven zijn veld heeft hangen. Hij zei: ‘Zoiets is heel goed voor je veearts.’ Hij houdt geen dieren meer. Hij heeft zijn rechtszaak wel gewonnen, maar toen het zover was, was hij allang gestopt met veehouderij.”

Franky is landbouwer van de vierde generatie. Zijn vader heeft zich destijds met vele andere moegestreden tegen de A17, toen de E403 nog zo heette. Die doorsnijdt hun akkers, waardoor ze nu dagelijks kilometers moeten omrijden met de tractor. “Dat is wat de oudere mensen in de streek de hele tijd zeggen”, zucht Franky. “Ge kunt nog zo’n goede argumenten hebben als ge wilt, maar wij gaan wij dat niet kunnen tegenhouden, nooit vanzelevens. Het was zo met de A17, het zal ook zo zijn met Ventilus.”

Franky gaat ons voor op zijn aardappelveld. Hij demonstreert hoe makkelijk zijn molentje kan kantelen, en wat dat geeft. “Dan kaart je dat aan op zo’n vergadering en ze zeggen ze: ‘We gaan u een spuitboom brengen.’ Dat is een vast statief van twintig meter dat niet kan omvallen. Maar dan moet je dat ding zelf verplaatsen en het heeft ook nog eens een betonnen ondergrond nodig. Dat werkt niet.

“Ik las vanmorgen in De Tijd dat Elia-CEO Chris Peeters zegt dat als de leiding ondergronds wordt gelegd, de stroom nog duurder gaat worden. Ik leid daaruit af dat hun winstmarges primeren en de bevolking buiten beschouwing wordt gelaten. Naar mijn mening kan dat zo niet verder. Het is tijd dat er eens gedacht wordt aan een andere uitbater, een die de prijs van de stroom kan doen zakken. Het is niet de elektriciteit die veel geld kost, maar het transport ervan.”

Tussen Torhout tot Ardooie staan nu al een jaar of twee grote groene borden langs de E403: ‘Ventilus, een ongecontroleerd gezondheidsexperiment?’ De meeste borden zijn geplaatst door Franky zelf, of door landbouwers die hem spontaan contacteerden. “Ze zeggen: ik heb hier nog wel een oud aanhangwagentje staan. Hebt gij nog ergens een spandoek?”

CD&V-gemeenten

Lichtervelde behoort tot de zes West-Vlaamse gemeenten met een vaak erg ruime CD&V-meerderheid, waar de burgemeesters hun krachten bundelen in de strijd tegen het Ventilus-project. In vijf van die gemeenten behaalde cd&v bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 scores die tegen de achtergrond van de laatste peiling supersonisch lijken: Torhout (45,1 procent), Zedelgem (58,7), Lichtervelde (52,6), Oostkamp (47) en Wingene (68,4). In die laatste gemeente gaf boegbeeld en stemmenkanon Hendrik Verkest een jaar geleden na 31 jaar de burgemeesterssjerp door aan zijn opvolger. Over minstens een van de andere burgemeesters in de vijf gemeenten gaan geruchten over een nakend vrijwillig politiek pensioen.

De gemeente Zedelgem, het hardst getroffen, heeft een advocaat en een technisch expert ingehuurd die nu voor de zes gemeentebesturen gaat werken. De zes burgemeesters gaven een negatief advies aan de startnota van de Vlaamse regering uit 2019, argumenterend: “Van bij de start worden op basis van voorgaande studies en om hoofdzakelijk financiële redenen een aantal alternatieven uitgesloten die potentieel meer gunstige effecten zouden kunnen hebben ten aanzien van mens, milieu, landschap en landbouw.”

Maar in de perceptie van veel mensen in de streek spreekt cd&v met gespleten tong. In de raad van bestuur van Elia zetelt ene Pieter De Crem, en tot voor kort was een van de aanspreekpunten voor het Ventilus-project bij Elia Steven Van Muylder, tussen 2008 en 2017 kabinetsmedewerker bij cd&v-ministers Kris Peeters en Hilde Crevits. “Dat heb ik nog niet gehoord, dat Ventilus een cd&v-stempel zou dragen”, reageert Kristof Audenaert, burgemeester in Torhout. “Dit is iets wat ons overkomt, wij hebben hier niet om gevraagd.”

Bij Elia benadrukt woordvoerder Pieter Verlaak dat de raad van bestuur een afspiegeling is van de politieke krachtverhoudingen, “omdat de gemeenten nu eenmaal een belangrijke aandeelhouder zijn van Elia”.

Franky Snaet: “Als je het gevoel krijgt dat je niet meer wordt gehoord − of wel gehoord maar niet au sérieux genomen − dan kunnen zich weleens ernstige verschuivingen voordoen. Je voelt hier in de streek wel heel goed dat mensen zich écht niet meer begrepen voelen.”

Scheldetracé

Het alternatief van de burgerplatformen heet ‘gelijkstroom’. Twee 20 centimeter dikke kabels met een ruimte van 80 centimeter ertussen in een ondergrondse sleuf. Gewoon: één aardappeloogst overslaan, een sleuf trekken en iedereen tevreden.

Franky: “Er is geen enkele wil bij Elia om daaraan mee te werken of het zelfs maar te onderzoeken. De opgegeven redenen zijn: er is ons niet gevraagd om dat te onderzoeken, het gaat te veel kosten, we doen daar geen onderzoek naar… Dan denk je: wat is dat hier allemaal? Ik ging ook naar die bijeenkomsten met de intendant en bij eerste lezing van dat eindverslag heb ik toch heel sterk het gevoel dat al onze bemerkingen afgezwakt − op maat van Elia. Wat is er volgens mij gebeurd? Het verslag is eerst doorgestuurd naar Elia en naar enkele ministeriële kabinetten.

“We hebben samengezeten met professor Dirk Van Hertem. Hij leek ons erg neutraal, maar midden in die gesprekken begon er opeens iemand over het Scheldetracé. Die professor bleek aan een onderzoek naar dat alternatief te hebben deelgenomen en zei ons: ‘Jamaar, dat was geheim, ik mocht daar niet over spreken.’ Is dat dan nog neutraal?

“Het Scheldetracé hield in dat men een kabel in gelijkstroom vanuit de zee naar Antwerpen zou brengen via bestaande leidingen in de Schelde. Niemand zou er last van hebben. Nu komt de stroom van de kerncentrale van Doel en wordt die van daaruit verdeeld over Vlaanderen. Je zou het bestaande netwerk kunnen gebruiken. Eén ding is ons duidelijk geworden: men wil voldoen aan de zes plandoelstellingen. De regering moet die plandoelstellingen gewoon loslaten. Wij zien ook: Ventilus is afgestemd op de plannen van morgen, maar wat het in een later stadium wordt, dat weten we nog niet. Men wil een derde windmolenpark bouwen op zee, de Elizabethzone, zo raakte deze week ook nog bekend. Dus straks straks komt Ventilus II er al aan.

“Elia zegt dat er zestig woningen onder de hoogspanningslijn zullen staan. In die voorstelling gaat het alleen over woningen die er pal, verticaal onder staan, maar de straling gaat tweehonderd meter verder links en tweehonderd meter rechts. En dan kom je aan − ja, ik weet het niet − tienduizend woningen? Twintigduizend?”

Hilde Deleu: “In het eindverslag is nu sprake van driehonderd woningen waar de magnetische straling boven de norm gaat. Er is toch een beetje voortschrijdend inzicht. (lacht) Ik erger me eraan als men ons omschrijft als een actiegroep. Wij hadden in 2019 kunnen zwijgen en pas op het einde van de procedure kunnen schieten op het project. Wij zijn een burgerplatform en trachten constructief mee te denken. We zijn nu erg benieuwd naar hoe Zuhal Demir gaat reageren op het eindrapport van de intendant.”

Franky Snaet: “Zij heeft als minister de mens boven het geld laten primeren in de dossiers van de gascentrale en PFOS. Ze lijkt rechtlijnig.”

Hilde Deleu: “Ik hoop alleen dat men iets aandachtiger gaat kijken naar de metingen. Wij hebben er zelf een gedaan in Deerlijk, in een slaapkamer van een gezin met twee kinderen die onder die oude hoogspanningslijn ligt − 0,9 microtesla! Dat is het dubbel van de gezondheidswaarde van 0,4.”

Boerenbond

Patrick Depré (46) lijkt weinig meer te hopen. Hij is lokaal actief bij de Boerenbond. Hij zou zijn varkensstallen kunnen verbouwen om ze tegen 2030 conform het stikstofdecreet te maken, maar zegt er niet toe te komen om offertes op te vragen: “Als ik dat doe, loop ik wéér een maand lang met mijn kop in de grond. Mijn oudste zoon is achttien. Denkt u dat hij, met al het nieuws dat nu komt, ooit nog warm te maken is voor de stiel die zijn familie vier generaties lang heeft beoefend? Een levenswerk van vijfentwintig jaar gaat verloren, en waarom? Om Elia toe te laten ellentriek te laten verkopen aan Frankrijk en Engeland, en winst te maken.”

Patrick toont ons het kalfje dat de vorige nacht is geboren, streelt het. Heel even voelt hij zich bevrijd van de dagelijkse weemoed. “Zie eens, die levenskracht. Hoe dat krijst. Eén dag oud pas.”

Patrick zegt veel respect en appreciatie te hebben voor de mensen van het Burgerplatform, maar denkt op de door hem bijgewoonde vergadering met het ware gezicht van de tegenstander te zijn geconfronteerd.

Patrick Depré: “Elia heeft beloofd dat het 25 procent van de waarde van uw huis gaat uitbetalen. Als ge daar niet mee akkoord gaat, kopen ze uw hele huis. Dat is op een vergadering zo gezegd. Daarna verkopen ze datzelfde huis voor 25 procent van de prijs. Want, zeggen ze: ‘Er zijn altijd kandidaat-kopers.’ En wie gaan dat zijn, denkt gij, die kopers? Ik mag zeker geen kwaad woord zeggen over die mensen, maar dat gaan dus vooral buitenlanders zijn. En dan staat het in de akte, hè, dat die hoogspanningslijn daar hangt. De nieuwe bewoners kunnen daar achteraf nooit nog moeilijk over doen.

“Wat moet ik doen? Mijn huis verkopen en een ander kopen, vijf kilometer verderop? Goed, maar mijn velden verhuizen niet mee, die blijven hier liggen. En dan moet ik elke dag op en neer. Ik irrigeer mijn land met een vacuümtank die gekoppeld is aan mijn tractor. Als die hoogspanningslijn daar hangt, ga ik niet meer in mijn tractor zitten. Ik zou wel gek zijn.

“Wij horen van andere boeren, ook in het buitenland, dat de koeien altijd hun achterste naar zo’n hoogspanningskabel keren. Waarom? Omdat ze voelen dat er iets niet klopt. Ik zou weleens willen weten of daar iets over in de studie staat die is verricht rond dat soort effecten. Wij krijgen die niet te zien.

“Ik weet niet of ik dat kan zeggen, maar het voelt alsof de Boerenbond één pot nat is met Elia. De eerste keer dat wij bij de Boerenbond zaten, zei de secretaris, en dit waren zijn woorden: ‘Ge gaat dat nooit kunnen tegenhouden.’ In november 2020 wilde die secretaris met Elia al gesprekken beginnen over ‘flankerende maatregelen’. We hebben een werkgroep bij de Boerenbond en ik heb gezegd: ‘Neen, dat gaan we niet doen.’ Ik heb het been stijf gehouden en de anderen wakker geschud: er wordt nog niet onderhandeld met Elia. Ik heb persoonlijk naar Sonja De Becker gebeld, toen nog voorzitster van de Boerenbond. Ik weet nog: ik moest naar Bavikhove met de tractor, dat is een uur rijden. Toen ik daar aankwam, had ik haar nog steeds aan de lijn. We hebben dan online vergaderd en gestemd. Daar is beslist dat zij moeten doen wat wij zeggen, de boeren. Niet Elia. Wij zijn lid. Het is naar de ‘onderkant’ dat ze moeten luisteren.”

Ook Patrick hoorde de intendant op Radio 1. “Op vergaderingen met ons, ik weet dat nog heel goed, zei hij dat het ondergronds wél kan.”

Er piept iets. Het veertiende bericht van het afgelopen uur in de WhatsApp-groep van bezorgde boeren. “Ik kan niet meer volgen”, zegt Patrick. “Te veel berichtjes.”

Een paar honderd meter verderop, in de Reigatstraat in Lichtervelde, staan enkele heren op leeftijd elkaars helikopters en vliegtuigjes te bewonderen, glimmend in de zon. Sinds 1994 huist hier modelvliegclub Blériot, nadat ze ook al vanwege de A17 moest verhuizen. Een van de heren weet het nu al: “Voor ons is Ventilus de dood met de kogel. Er gaat een vliegverbod komen.”

Dirk, secretaris-penningmeester, zegt vorige week een omstandige mail te hebben gestuurd naar minister Demir, argumenterend hoe nefast de hoogspanningslijn zou zijn voor de hobby van niet minder dan 56 clubleden.

“De minister mailde dat ze mijn mail goed had ontvangen”, zegt Dirk. “Dat is toch al dat. Weet u, wij zorgen met onze hobby ook voor overlast. Er belandt weleens een helikopter in een boom of in iemands haag. Daarom ga ik met Nieuwjaar altijd langs bij de boeren in de omtrek en geef ik ze vijf flessen. En als er iets is, zeg ik, bel niet de politie, maar bel mij. Zo gaan wij hier met elkaar om.”