Fraude en plagiaat in medische studies: alsmaar meer papers worden ingetrokken

Volgens de website Retraction Watch werden in de medische wereld sinds 1996 19.000 papers teruggeroepen wegens plagiaat, verkeerde data of andere wetenschappelijke missers.

Opvallend is dat het aantal een aanzienlijke stijging vertoont. In 2022 werden 2.600 medische papers teruggeroepen: twee keer zoveel als in 2018, toont een artikel in The Economist. Een deel van die terugroepingen gebeurt omdat auteurs zelf fouten vinden in hun artikel, maar veruit het grootste deel wordt teruggeroepen wegens vermeende fraude, zoals het vervalsen van data.

De trend is breder dan de medische wetenschap: over alle wetenschappen heen zien we het aantal teruggeroepen papers stijgen. Volgens datzelfde Retraction Watch werden twintig jaar geleden slechts 1 op de 5.000 papers teruggeroepen. Vandaag zijn dat er 1 op de 1.000, of 0,1 procent. “Dat wil niet noodzakelijk zeggen dat wetenschapsfraude toeneemt”, zegt Ivan Oransky, medeoprichter van Retraction Watch, aan De Morgen. “Dat komt vooral doordat alsmaar meer mensen die fraude detecteren.”

In die zin is de stijging van het aantal terugroepingen een goed teken. Maar volgens Oransky stijgt dat aantal niet snel genoeg. “We zien op dit moment dat zowat 0,1 procent van de papers wordt teruggeroepen. Dat aandeel blijft min of meer gelijk. Maar op basis van het werk van klokkenluiders en bevragingen bij academici schatten we het aantal papers dat eigenlijk teruggeroepen zou moeten worden op 2 procent.”

Extra waakzaamheid

Een bevraging die psychiater Joeri Tijdink (VUmc Amsterdam) in 2013 deed bij 315 wetenschappers van de geneeskundefaculteiten van alle Vlaamse universiteiten laat zien dat ons land er allerminst immuun voor is. Daarin gaf 8 procent, of een op de twaalf wetenschappers, toe dat ze de voorbije drie jaar data verzonnen of verwijderd hadden om een hypothese te doen kloppen.

Is het toeval dat het ook hier om medische wetenschappers ging, of kampt uitgerekend de sector waar betrouwbare wetenschap van levensbelang is met een groot probleem?

“Het probleem van wetenschapsfraude is zonder twijfel het meest bestudeerd in de biomedische wetenschappen”, zegt hoogleraar medische ethiek Wim Pinxten (UHasselt). “Het is een domein waar al lang aandacht is voor de wetenschappelijke methode en waarin ook veel regelgeving voor experimenten bestaat. Daarnaast is er natuurlijk extra waakzaamheid omdat fouten een negatieve impact kunnen hebben op patiënten.”

Het probleem is dat het soms jaren duurt voor de papers daadwerkelijk teruggeroepen worden, waardoor de papers opgenomen worden in grote literatuuronderzoeken.

Een team van Schotse onderzoekers dat de impact van 27 teruggeroepen papers onderzocht, stelde vast dat ze opgenomen waren in 88 literatuuronderzoeken en voorschriften voor medische behandelingen. Ze stelden vast dat de conclusies van de helft van die onderzoeken veranderd moesten worden als ze de resultaten van de foutieve papers niet meerekenden. Hoewel de Schotse onderzoekers de auteurs van alle literatuuronderzoeken aanschreven, was er bij 39 van de 44 onderzoeken een jaar later niets veranderd.

Zorgwekkend, want het zijn die literatuuronderzoeken die de basis vormen voor geneeskundige praktijken. Zo kregen hartpatiënten in Europa tien jaar lang bètablokkers voor ze een operatie ondergingen om het risico op hartaanvallen of -infarcten te verminderen. Die praktijk steunde op een studie van 2009 die deels uit gefabriceerde data bestond. Volgens een schatting die The Economist aanhaalt, zou die praktijk het leven aan tienduizend Britten per jaar gekost kunnen hebben.

Betere tools

“Er bestaat geen twijfel over dat het beter moet”, zegt psycholoog Gert Storms, die lid is van de Vlaamse commissie voor Wetenschappelijke Integriteit. Zo’n vijf jaar geleden veroorzaakte hij ophef in internationale kringen toen hij weigerde papers van collega’s te beoordelen zonder dat hij de onderliggende data kon inkijken.

“Ik kreeg vaak verbaasde reacties toen ik de auteurs om de data vroeg, want dat waren ze blijkbaar niet gewend. Dat is een deel van het probleem: als peerreviewer krijg je te weinig terug voor de tijd die je in het werk zou moeten stoppen om een onderzoek grondig na te kijken. Vandaar dat onderzoek aantoont dat verreweg de meeste fraude niet door peerreviewers, maar door collega’s van de auteurs gemeld wordt.”

Toch merkt hij verbetering: steeds meer tijdschriften vragen vandaag standaard alle data aan het manuscript toe te voegen. Er zijn ook betere tools om mogelijk plagiaat of andere fouten uit studies te halen, en ook de universiteiten zelf werden alerter.

“Maar alles begint nog steeds bij de verantwoordelijkheid van de wetenschapper zelf”, zegt Pinxten.

Ook het klimaat waarin de wetenschappers moeten werken speelt een rol. En daar dragen ook de universiteiten zelf een verantwoordelijkheid. “De beoordeling van een wetenschapper hangt vandaag vaak te sterk af van de papers die hij of zij publiceert. Er zou meer aandacht moeten komen voor andere manieren van evalueren, want deze toenemende publicatiedruk overschaduwt waar het eigenlijk om zou moeten draaien: goede wetenschap bedrijven.”